संघ : स्कूल ऑफ मॅनेजमेंट

………………………………………………………..

मॅनेजमेंट हा गेल्या अनेक दशकांपासून विविध क्षेत्रांत ऐकू येणारा परवलीचा शब्द. ह्युमन रिसोर्स मॅनेजमेंट, फंडस् मॅनेजमेंट, फ्लोअर मॅनेजमेंट, इव्हेंट मॅनेजमेंट ते अगदी डिझास्टर मॅनेजमेंटपर्यंत. मॅनेजमेंट उर्फ व्यवस्थापन करणे म्हणजे एखाद्या कल्पनेची, प्रकल्पाची वा यंत्रणेची उत्तमरीत्या हाताळणी करून तिला तिच्या ध्येयाप्रत किंवा ईप्सिताप्रत पोहोचण्यास मदत करणे. एखादी संस्था, संघटना, कंपनी, शासकीय यंत्रणा किंवा अन्य कोणताही कार्यक्रम-उपक्रम यासाठी आवश्यक असलेली सकल प्रशासन व्यवस्था व तिचे प्रक्रियात्मक घटक या बाबी एकत्रितपणे विचारात घेण्याला ‘व्यवस्थापन’ म्हणतात. व्यवस्थापनात काही गोष्टी अतिशय महत्त्वाच्या असतात. त्यातली पहिली गोष्ट म्हणजे आपल्याला काय प्राप्त करायचे आहे किंवा आपले ध्येय (ऑब्जेक्टिव्ह) काय आहे. दुसरी बाब म्हणजे त्या ध्येयाप्रत जाण्यासाठी आपण कोणता मार्ग अनुसरणार आहोत, म्हणजेच त्यासाठी आपली रणनीती किंवा स्ट्रॅटेजी काय असणार आहे आणि तिसरी बाब म्हणजे त्यासाठी आपल्याला कोणत्या टप्प्यावर काय-काय लागणार (अर्थबळ-मनुष्यबळ-ज्ञान-तंत्रज्ञान इत्यादी) आहे आणि ते आपण कसे मिळवणार आहोत. वेगळ्या शब्दांत हेच सांगायचे तर व्हिजन, मिशन आणि गोल्स असे त्यांचे विभाजन करता येईल. व्हिजनला आपण सरधोपटपणे दीर्घकालीन दृष्टिकोन किंवा दूरदृष्टी असे म्हणतो. मात्र व्यवस्थापनाच्या अनुषंगाने ही संकल्पना विचारात घेतली, तर व्हिजनचा अर्थ इतका मर्यादित नाही. भविष्यात आपल्याला काय व्हायचे किंवा काय मिळवायचे आहे, याची स्पष्टता म्हणजे ‘व्हिजन’, मिशन म्हणजे आपल्या अस्तित्वाचे कारण आणि समाजात आपली भूमिका काय असेल, याची निश्चिती व सुस्पष्टता आणि या व्हिजन व मिशनपर्यंत पोहोचण्यासाठी प्रत्येक टप्प्यावर आपल्याला जे काही करायचे, घडवायचे, घडवून आणायचे आहे, ते म्हणजे ‘गोल्स’. गोल्स म्हणजे विविध टप्प्यांवर पूर्ण करावयाची कामे किंवा कामाचे भाग. या सर्वांच्या बाबतीत स्पष्टता असणे आवश्यक आहे आणि ती संघाच्या चिंतनात व कार्यप्रणालीत असते.

राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या छत्रछायेखाली अनेक संघटना आपले काम करीत आहेत. या सर्व संघटनांचा मूळ विचार संघाचा असला, तरी सर्व संघटनांच्या संदर्भात संघ मार्गदर्शकाच्या भूमिकेत असतो. संघपरिवार म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या विशाल कुटुंबात लाखो कार्यकर्ते, स्वयंसेवक आहेत आणि ते कोट्यवधी लोकांच्या जीवनात बदल घडवून आणत आहेत. या परिवर्तन प्रवाहामागे संघाचे व्यवस्थापन कौशल्य दडलेले आहे. व्यवस्थापन हा फार व्यापक विषय आहे. त्यात अनेक नियम, कार्यपद्धती, प्रक्रिया इत्यादी बाबींचा समावेश होतो. आधुनिक काळातील व्यवस्थापन तज्ज्ञ व्यवस्थापनशास्त्राची तीन/पाच/सात/दहा इत्यादी सूत्रे सांगतात. पण माझ्या मते कोणत्याही व्यवस्थापनाचे तीनच घटक महत्त्वाचे असतात. पहिला घटक असतो आपल्याला नेमके काय, कसे, किती काळात करायचे किंवा मिळवायचे आहे याची ‘स्पष्टता’, दुसरा घटक म्हणजे त्यासाठी वापरावयाचे ‘तंत्र’ आणि तिसरा घटक म्हणजे त्यासाठी लागणारे ‘मनुष्यबळ’ किंवा ‘सहकारी.’ यांतील तिसऱ्या घटकाला संघाच्या कार्यपद्धतीत फार मोठे महत्त्व असले, तरी त्याचे स्तोम माजविले जात नाही.

संघात ज्येष्ठ अधिकारी संकल्पनात्मक किंवा रचनात्मक कार्य करतात. त्यासाठी ते प्रवास करतात. लोकांना, पदाधिकाऱ्यांना भेटतात. सामाजिक गरजा ओळखून कार्यक्रम-उपक्रम आखतात. सुरू असलेल्या कार्यक्रम-उपक्रमांत आवश्यक ते बदल करतात. ही प्रक्रिया निरंतर व दीर्घकाळ सुरू असते. संघाची शताब्दी सुरू झाल्याचा उल्लेख यापूर्वी केलेलाच आहे. पण इतक्या वर्षांच्या दीर्घ प्रवासात संघ आपल्या मूळ भावनेपासून तसूभरही ढळलेला नाही. ती भावना आहे राष्ट्रीय ऐक्यासाठी सर्वांना एका सूत्रात बांधण्याची व त्यायोगे व्यक्तिनिर्माण तसेच राष्ट्रनिर्माण करण्याची. राष्ट्राला परम वैभवाप्रत नेण्याची. इथल्या माणसांच्या कल्याणाची. त्यासाठी संकल्पना, आराखडे, नियोजनासह सर्व खटाटोप आणि त्यासाठी कार्यक्रम-उपक्रम. सारे काही राष्ट्रासाठी म्हणजे या पुण्यभूमीवर राहणाऱ्या आणि इथल्या उज्ज्वल संस्कृतीचा वारसा जपणाऱ्या प्रत्येकासाठी.

एखादी संकल्पना पुढे आल्यावर तिच्यावर संघात भरपूर मंथन होते. अनेकांची मते विचारात घेतली जातात. मग त्यावर जाणकार मंडळी किंवा त्या-त्या क्षेत्रांत प्रभारी म्हणून काम करणारे लोक काम करतात. ते एक आराखडा तयार करतात. त्यावर पुन्हा मंथन होते. त्याचे टप्पे ठरतात. त्याला अंतिम स्वरूप दिले जाते. ही प्रक्रियादेखील निरंतर व दीर्घकाळ चालणारी असते. पण हा आराखडा-कार्यक्रम-उपक्रम कशासाठी, कुणासाठी व किती काळ चालेल, याची बरीच स्पष्टता अगदी सुरुवातीपासून असते. त्यामुळे त्याची अंमलबजावणी बरीच सोपी होऊन जाते.

संघपरिवारात जबाबदारीचे वाटप करणे हे केवळ अधिकाराचे काम नसून, ते कौशल्याचे काम असते. संघाच्या भाषेत सांगायचे, तर तेही एक दायित्वच असते. व्यवस्थापन व्यवहारातील मूलभूत कला म्हणजे जबाबदारीचे वाटप. जबाबदारी देणारी व्यक्ती स्वतःदेखील जबाबदार असावी लागते. मुळातच संघाच्या कार्यपद्धतीमध्ये आपल्या पद्धतीनुसार माणसे व त्यांची क्षमता ओळखून त्यांनाच अधिकार व जबाबदारी देण्याची पद्धत आहे. यात कुणी कमी किंवा कुणी जास्त असा नसतो. प्रत्येकाला शक्यतो त्याच्या आवडीनुसार आणि क्षमतेनुसार कामाची जबाबदारी सोपविली जाते.

कोणत्याही कामाच्या संदर्भात दिशा ठरली आणि निर्णय निश्चित झाला आणि अंमलबजावणीचे एकदा ठरले की, मग त्यात दुसऱ्या क्षेत्रातले कुणीही हस्तक्षेप करीत नाही. ज्याच्याकडे जबाबदारी असते, त्यालाच पूर्ण अधिकार मिळतो. गरज असेल, तेव्हा ज्येष्ठ मंडळी मार्गदर्शन करतात किंवा विचारपूस करतात किंवा माहिती घेतात. ज्याला गरज वाटेल, त्याने ज्येष्ठांना भेटून माहिती द्यावी आणि मार्गदर्शन घ्यावे, अशीही पद्धत आहे. यालाच ‘आढावा’ म्हणतात. वर्षभर विविध ठिकाणी होणाऱ्या प्रवासादरम्यान त्या-त्या क्षेत्रांतील स्वयंसेवकांशी बोलून ज्येष्ठ पदाधिकारी ही माहिती घेतच असतात. तसेच वर्षभर विविध पातळ्यांवर होणाऱ्या बैठकी, प्रांतनिहाय क्षेत्रनिहाय आढावा, प्रचारकांच्या बैठकी, विविध संघटनांशी समन्वय हे सारे होत असते. शिवाय वर्षभरातून एकदा अखिल भारतीय प्रतिनिधी सभेची बैठक ही आगामी काळातील संघकार्याचा विस्तार, त्यासंबंधीचे निर्णय व त्यावरील मंथन यासाठी होत असते. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघात हे काम बहुतांशी अनौपचारिक स्वरूपात होत असते. यातील पदे म्हणजे जबाबदाऱ्या असतात. मग त्यांच्याशी जोडलेले अधिकार आपसूक येतात. त्यामुळे हे सारे एखाद्या लिखित नियमावलीसारखे किंवा एखाद्या ग्रंथात सांगितल्याप्रमाणे होते, असे मानण्याचे कारण नाही. गेल्या जवळजवळ एका शतकाचा प्रवास हा जसा समाज, देश यांच्या उत्क्रांतीचा आहे, तसा तो संघातही अनेकार्थाने उत्क्रांती घडवणारा आहे. संघाने या दीर्घ काळात अनेक अनुभव घेतले. पदाधिकारी-नेते-कार्यकर्त्यांच्या हत्या, त्यांच्यावरील हल्ले, बंदी, कोर्ट-कचेरी, आणीबाणीतील मुस्कटदाबी, बहिष्कार-निषेध असे सगळे संघाने पाहिले व अनुभवले आहे. प्रत्येक घटना-घडामोडीतून संघ काही ना काही बोध घेत आला आहे. संघटना ही शेवटी माणसेच बांधतात. त्या माणसांच्या उत्क्रांतीत त्या संघटनेची उत्क्रांती अनुस्यूत असते. संघाचे तसेच आहे. त्यामुळे संघाने बरीचशी अनौपचारिक असली तरी व्यवस्थापनाची एक पद्धत विकसित केलेली आहे, असे म्हटले तर ते योग्य ठरेल.

संघटना व संघटनकार्याला संघात मोठे महत्त्व आहे. स्वयंसेवक म्हणून माझ्यावर तसेच संस्कार झाले आहेत. अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेचा कार्यकर्ता म्हणून त्या संस्कारांचे महत्त्व खऱ्या अर्थाने कळले आणि त्याचे कारण होते, त्या संघटनेचे शिल्पकार म्हणून ज्यांचे नाव अतिशय आदराने घेतले जाते, ते मा. यशवंतराव केळकर, यशवंतराव केळकरांचे निधन झाले, त्या वेळी तत्कालीन प. पू. सरसंघचालक बाळासाहेब देवरस यांनी त्यांना श्रद्धांजली अर्पण करताना म्हटले होते की, “यशवंतराव हे हेडगेवार-कुलोत्पन्न आहेत, एवढे म्हटले, तरी त्यांच्या कार्याचा संपूर्ण आवाका स्पष्ट होईल.”

प. पू. डॉ. केशव बळीराम हेडगेवार हे रा. स्व. संघाचे संस्थापक व आद्य सरसंघचालक. त्यांना संघपरिवारात आदराने ‘डॉक्टर’ (हिंदी पट्टयात डॉक्टरजी) म्हणतात. त्यांच्या नंतरचे सरसंघचालक प. पू. माधवराव सदाशिवराव गोळवलकर. त्यांना सगळे आदराने ‘श्रीगुरुजी’ म्हणतात. डॉक्टर-डॉक्टरजी, गुरुजी-श्रीगुरुजी ही त्या-त्या व्यक्तिमत्त्वाच्या व्यवसाय किंवा शिक्षणापासून आलेली विशेषणे असली, तरी संघटनकार्यात त्यांचे महत्त्व मोठे आहे. प. पू. डॉ. हेडगेवार हे व्यक्तींचे डॉक्टर बनण्याऐवजी समाजाचे डॉक्टर बनले आणि प. पू. मा. स. गोळवलकर यांनी समाजाला शिक्षित करण्यासाठी संघकार्याची धुरा स्वीकारली व दीर्घ काळ वाहिली. डॉक्टरजी आणि श्रीगुरुजी ही विशेषणे कार्यकर्त्यांना एकत्र आणतात, संघटित करतात. ही या अर्थाने संघपरिवाराची श्रद्धास्थाने आहेत.