शरणकुमार लिंबाळे यांची व्यवस्थेला नकार  देणारी- ‘सनातन’

-अरुण खोरे

…………………..

आपली  आई अस्पृश्य असल्यामुळे दलित समाजाच्या वेदना आणि दुःख यांचा भोगवटा शरणकुमारसमोर होता. त्यामुळे या आत्मकथेचा शेवटही इथल्या प्रस्थापित व्यवस्थेला प्रश्न विचारतच झाला आहे.

अक्करमाशीची पाचवी आवृत्ती प्रकाशित होत असताना लेखकाने जी प्रस्तावना लिहिली आहे, त्यातून इथल्या वर्णीय आणि प्रस्थापित जातीव्यवस्थेला प्रश्न विचारणे आणि व्यापक अर्थाने त्याविरुद्ध एक सामाजिक युद्ध पुकारणे ही भूमिका देखील स्पष्टपणे लक्षात येते.

शरणकुमार प्रस्तावनेत लिहितात : ” दलित चळवळ महायुद्ध आहे; दलित साहित्य महाकाव्य आहे, अशी माझी श्रद्धा आहे. देशात कोठेही झालेला स्त्रीवरचा  अत्याचार मला माझ्या आईवरचा वाटायचा. दलितांवरील अन्याय अत्याचाराच्या बातम्या वाचल्या की, अस्वस्थ व्हायचो. अशीच अवस्था तमाम दलित तरुणांची आहे. हा सर्वांच्या मनातील असंतोष आम्हाला एकत्र करायचा आणि आम्ही प्रतिकाराची चर्चा करायचो. अशी दलित चळवळ मनात मूळ धरायची.”

ही प्रस्तावना वाचल्यानंतर आणि अक्करमाशी पूर्णपणे वाचल्यावर हे गोष्ट जाणवते आणि ती म्हणजे त्यानंतरचा शरणकुमार लिंबाळे यांचा प्रवास या विविध विषयांच्या अभ्यासातून आणि साहित्याच्या विविध प्रकारातून झाला, त्या प्रवासाचे एक बीज निश्चितपणे अक्करमाशीमध्ये पडलेले होते. त्याचाच विकास एका व्यापक सामाजिक संघर्षाच्या अध्यायाची कहाणी सनातनच्या रूपातून पूर्ण झाला असे म्हटले पाहिजे.

सनातन कादंबरीच्या प्रकाशनाची तारीख आहे १ जानेवारी २०१८. हा दिवस आता भारताच्या सामाजिक इतिहासात नोंदला गेला आहे. भीमा कोरेगाव येथे ब्रिटिशांच्या सैन्यात असलेल्या  काहीशे महार सैनिकांनी पेशव्यांच्या बलाढ्य सैन्याचा जो पराभव केला, ती घटना एक अस्मितेचा मानबिंदू म्हणून अस्पृश्य समाजाच्या इतिहासात नोंदली गेली आहे. ही घटना घडली, दि. १ जानेवारी १८१८ रोजी. या घटनेची १ जानेवारी  २०१८ रोजी द्विशताब्दी  होती. त्यामुळे पुणे-नगर रस्त्यावरील भीमा कोरेगाव जवळच्या विजयस्तंभाला अभिवादन करण्यासाठी लाखोंची गर्दी उसळली होती. त्यानंतर जे काही झाले, त्याच्या तपशिलात येथे मी जात नाही.

शरणकुमार लिंबाळे यांनी आणि त्यांच्या प्रकाशकांनी जाणीवपूर्वक १ जानेवारी २०१८ रोजी ही  कादंबरी प्रकाशनासाठी सिद्ध केली, ही नोंद आवर्जून केली पाहिजे. कारण सनातन कादंबरीमध्ये शरणकुमार यांनी ज्या वर्णीय आणि प्रस्थापित व्यवस्थेला लक्ष केले आहे, त्यामुळे भीमा कोरेगाव, भीमा कोरेगावचा विजय स्तंभ, अस्पृश्य महार सैनिकांची शौर्यगाथा आणि येथील पारंपारिक, पोलादी अशा विषम समाजव्यवस्थेने अस्पृश्य आणि आदिवासी समाजाची केलेली कोंडी या सगळ्यांचा एक लेखाजोखा आहे.

सनातनची प्रस्तावना फार मोठी नाही. लेखकाने आपण कोणत्या संदर्भ साहित्यातून काय  घेतले आहे  आणि आपली भूमिका काय याचे नेमके आणि थोडक्यात विवेचन केले आहे. नवा माणूस घडवण्यासाठी आणि नव्या समाजाच्या उभारणीसाठी आपण हे लिहित आहोत, असे लिंबाळे सांगतात. त्याबरोबरच भारताच्या इतक्या प्रदीर्घ इतिहासात अस्पृश्य, दलित आणि आदिवासी या सर्वांनी या देशासाठी जे बलिदान केले, ज्या यातना सहन केल्या आणि त्यामुळेच या उपेक्षित, वंचित समूहांची जी वाताहत झाली त्या वाताहतीचा हिशोब करावा लागेल आणि त्यासाठी आपण हे लिहिले आहे; असे ते स्पष्टपणे नमूद करतात. त्यामुळे ही कादंबरी वाचताना लेखकाची भूमिका समजावून घेतली तर एकूण कादंबरीत असलेले सामाजिक गुंते, सामाजिक विषमतेचे विविध पैलू उलगडण्यासाठी निश्चित मदत होईल.

सनातनच्या गाभ्यात प्रवेश करत असताना एक जाणीव बाळगून आपण गेलो तर मग वेगळा असा सामाजिक अध्याय आपल्याला दिसू शकेल. लेखकाने जाणीपूर्वक ही प्रस्तावना लिहून वाचकांच्या मनातील उत्सुकता आणि काही प्रश्न निर्माण केले आहेत.

उत्तर पेशवाईचा काळ आणि दक्षिणेतील बहामनी आणि विजापूर यांच्यासारख्या मुसलमान राजवटी अशा काळात अस्पृश्य आणि आदिवासी समाजावर इथल्या ब्राह्मणी आणि प्रस्थापित व्यवस्थेने जे जुलूम केले , त्यांना जे अन्याय सोसायला भाग पडले; या सर्वांचा  व्यापक अर्थाने म्हणायचे तर सामाजिक सांस्कृतिक शोध सनातनमध्ये वाचायला मिळतो.

रहिमतपूर, देवगड, रामपूर, झोळ, सायखेडा, सोनई आणि या सर्वांच्या मधोमध वाहणारी फाल्गुनी नदी असा प्रदेश येथे दिसतो. विशेषत: रामपूर आणि  झोळ ही दोन स्वतंत्र संस्थाने, दोन्ही ठिकाणी हिंदू राजे, शिवाय देवगड, रहीमतपुर, सुलतानपूर, सायखेडा या ठिकाणचे मातब्बर सुभेदार आणि हा सगळा परिसर सातपुडा पर्वताच्या रांगामध्ये असलेला.

देवगडच्या विठ्ठल मंदिरमध्ये गोविंद भटाची पोथी सुरू आहे तो राम रावण युद्ध कथा वाचतो आहे, निरूपण करतो आहे आणि यावेळी अस्पृश्यांना मंदिरात प्रवेश  नाही, ते दूर कोठेतरी उभे राहिले आहेत…आणि या निरूपणात अखेर अस्पृश्यांना तप करण्याची मुभा धर्माने दिलेली नाही. त्यामुळे कठोर तपश्चर्या करणार्‍या शंबुकाची माहिती प्रभू रामाला मिळते, तेव्हा ते तप करणाऱ्या

शंबुकाला विचारतात आणि तो आपण शूद्र असल्याचे सांगतो, तत्क्षणी त्याचा शिरच्छेद केला जातो; अशी ही कथा पुढे जाते. महिपतीराव पाटलासारखा जमीनदार त्याने भारावून जातो.

अशा धार्मिक कथाकथनात इथल्या समाजातील विविध घटकांना ज्या पद्धतीने ही प्रस्थापित व्यवस्था जखडून ठेवते, गुंतवून ठेवते, दडपून ठेवते;  या सर्वांचा नेमकेपणाने घेतलेला समाचार यात विविध घटनांतून आपल्याला दिसतो. लेखकाचे हेच कौशल्य आहे की त्याने या सामाजिक घटनांची चित्रे अतिशय बारीक-सारीक रीतीरिवाज याचे तपशील देत आपल्यासमोर जिवंतपणे उभी केली आहेत.

शरणकुमार लिंबाळे यांची सनातन कादंबरी वाचत असताना अनेक चित्रमय दृश्यांची एक मालिका मला दिसू लागली. अगदी सुरुवातीच्या पानांमधील होळीचे वर्णन असो किंवा

नरसोपंताने केलेला फादरचा खून असो किंवा जादूटोणा करणाऱ्या   आदिवासी वस्तीतील  सैरभैर झालेले  लोक असोत;किंवा भारतीय मजुरांना परदेशात कामासाठी नेल्यावर बोटीच्या प्रवासात येताना आणि जाताना त्यांची होणारी मानसिक कोंडी आणि भावनिक आंदोलने यांचेही चित्रण अतिशय सशक्तपणे लेखकाने केले आहे.

या संपूर्ण कादंबरीचा एक थेट धागा जो आहे, तो इथल्या महार अस्पृश्यांच्या अखंड संघर्षाचा आणि त्यातून बाहेर पडण्यासाठी सुरू असलेल्या अविरत जिद्दीचा. असे लढे  लढणाऱ्या अनेक व्यक्तिमत्त्वांच्या  चित्रणातून लेखकाने हे मांडले आहे, चितारले आहे.

उत्तर पेशवाईच्या काळात अस्पृश्यांच्या गळ्यामध्ये आलेली गाडगी, त्याचवेळी शनिवारवाड्यावर दक्षिणेसाठी उसळलेली ब्राह्मणांची गर्दी आणि यावेळीच हिंदू धर्माला निर्माण झालेल्या आणि ब्राह्मणांच्या श्रेष्ठत्वाचा आव्हान देऊ पाहणाऱ्या  परधर्मांचे आक्रमण कसे उलटवून लावायचे आणि त्याच वेळी अगोदर मुसलमान राजवटीमुळे आपला धर्म आणि उच्च वर्ण कसा टिकवायचा यासंबंधीचे पुण्यातील ब्राह्मण वर्गात सुरू असलेले तत्कालीन वर्णनही यात वाचायला मिळते. अगोदर मुसलमान राजवटीमुळे अस्पृश्य समाजाला मिळालेले एक वेगळे भान, त्यानंतर ईस्ट इंडिया कंपनीच्या कारभारामुळे लष्करात सहभागी होण्याची मिळालेली संधी आणि या दरम्यानच्या काळात मी वर म्हटल्याप्रमाणे ख्रिश्चन धर्म प्रसारक सहजी येत असल्यामुळे धर्मांतराचे निर्माण झालेले मोठे आव्हान आणि त्यामुळेच चिंतित झालेला उच्चवर्णीयांचा वर्ग अशी ही सगळी एक मोठी घडामोड या सर्व प्रदेशात होते आहे.

यातील हिंदू धर्माचे श्रेष्ठत्व आणि ब्राह्मणांच्या सर्वोच्च स्थानाबद्दल  अनेक नोंदी या संवादातून येथे  वाचायला मिळतात. या उच्चवर्णीयांच्या दबावामुळे अस्पृश्य महार समाजाची जी कोंडी होते, त्यामुळे मग ते लष्करात जातात, परदेशात मोलमजुरीला जातात आणि हे सर्व असह्य झाल्यावर मग धर्मही बदलतात!

भारताच्या मध्ययुगीन काळातील आणि प्रबोधन काळ सुरू होण्यापूर्वीचा हा जो टप्पा आहे;त्या टप्प्यातील विलक्षण असा सामाजिक विषमतेचा इतिहास प्रत्येक पानातून उलगडत जातो.

मी अगदी आरंभी म्हटल्याप्रमाणे लेखकाने कथेचे सूत्र आणि त्याला जोडलेले इतिहासाचे पान  याचा दुपदरी मेळ घालत ही कादंबरी लिहिली आहे. त्यामुळे इसवी सनाचे उल्लेख येतात. त्यात या कालखंडातील महत्त्वाच्या राजकीय, सामाजिक घटनांचे संदर्भ समोर येतात आणि लेखकाने ते या सगळ्या अस्वस्थ आणि अस्थिर अशा  समूह जाणिवांशी जोडून घेतले आहे.

शरणकुमारच्या या कादंबरीचे वेगळेपण फक्त ऐतिहासिक संदर्भ देण्यात नाही, तर या देशातील अस्पृश्य आणि आदिवासी समाजाच्या मानहानीची आणि विटंबनेची जी परंपरा होती ती स्पष्टपणे नमूद करत त्याविरुद्ध उभे राहण्याची उर्मी जागवणारी आहे. मग झाशीच्या राणी बरोबरच आदिवासींची झलकारीबाई देखील येते, मग एकोणिसाव्या शतकातील शिवराम जानबा कांबळे यांची संघटनात्मक कामाची सुरुवात येते, महात्मा फुले, सावित्रीबाई फुले, डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर आणि साऊथबरो कमिशन समोरचे विसाव्या शतकातील संदर्भही यात लेखक लिहून जातो .

लेखकाने कथासुत्रासाठी महाराष्ट्राचा टापू निवडलेला असला तरी भारताच्या विविध भागातील आदिवासी आणि अस्पृश्यांच्यावर होणाऱ्या अन्यायाच्या प्रथांना आणि कथांना आपल्या भूमिकेशी जोडून घेतले आहे. त्यामुळेच सनातनचे संघर्षशील वेगळेपण हे उठून दिसते आणि आपल्या मनात ठसते.

शरणकुमार लिंबाळे यांना सरस्वती सन्मान जाहीर झाल्यावर त्या सन्मानाचे नाव सरस्वती आहे यावरून काही मतमतांतरे व्यक्त झाली. सनातन वाचताना या सरस्वतीची आपली कादंबरीच्या शेवटच्या भागात भेट होते. कारण ज्या नरसोपंताने फादरचा खून केलेला आहे त्याला  देहांताची शिक्षा होते. त्यामुळे त्याची पत्नी असलेली सरस्वती ही विधवा होते. वैधव्य सोसताना समाजव्यवस्थेत तिची जी  कुचंबणा झाली त्याबद्दल ती आपल्या भिक्षुकी करणाऱ्या मुलाला बजावून सांगते आहे. कादंबरीच्या शेवटच्या भागात सरस्वतीचे प्रश्न आणि तिचे मनोगत वाचताना आपल्याला लिंबाळे यांनी  ही वेगळी सरस्वती समोर आणली, असे वाटल्याशिवाय राहणार नाही. या सरस्वतीचा आणि तिच्या मुलाचा जो संवाद यात वाचायला मिळतो त्यात ती आपल्या मुलाला माणूस होण्याचे आवाहन करते. ही विधवा माता आपल्या मुलाला खडसावून बजावते की ‘माझं सोडून दे. अस्पृश्यांचा विचार करा. आज नाही तर शंभर वर्षांनी तरी ते हिशोब विचारतील’. शेवटी सरस्वती लेखकाची भूमिकाच मांडते आणि ती म्हणते,”  “जोपर्यंत पीडित आपला इतिहास लिहिणार नाहीत, तोपर्यंत त्यांना जेत्यांच्या गौरवगाथा वाचाव्या लागतील. पीडित लिहीतील, आज ना उद्या!”

यानंतर ही कादंबरी पुढे सरकते.मग तुळशीचे लग्न महिपती  पाटलाच्या वाड्यात बघायला आलेला फादर येथे भेटतो आणि शेवटच्या पर्वात परदेशातून मोलमजुरी करून आलेला कॉर्टर जेव्हा आपल्या वस्तीवर निघतो, तेव्हा मी वर उल्लेख केल्याप्रमाणे, त्याने गायीची विटंबना केली म्हणून हिंदू वाहिनीचे तरुण त्याला ठार करतात.

 येथे कादंबरी संपते आणि आजच्या एकविसाव्या शतकातील वर्तमानाकडे आपण पाहू लागतो. तिथून आपल्या विचार विचार मंथनातील नवे पान उघडते…!

शरणकुमार लिंबाळे यांनी  या कादंबरीच्या रूपाने  ब्राह्मणी व्यवस्थेविरुद्धची एक बंडखोर कहाणी लिहिली आहे आणि विविध घटनांच्या, संवादांच्या आवर्तात ती फिरत राहते. महाराष्ट्रातील सामाजिक क्रांतीचे इतिहासाचे एक चक्र फिरवत ती  आपल्या प्रत्येकाला विचार करायला भाग पाडते.

लिंबाळे हे मराठी समीक्षकांनी बरीच वर्षे दुर्लक्षिलेले लेखक आहेत. त्यांचा लेखनाचे विविध विषय असूनही, एकसंधपणे त्यांच्या साहित्याकडे पाहणारे मराठीतील समीक्षक तरी मला कमी दिसतात. सनातन  या कादंबरीला राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाल्यामुळे लखलखीतपणे त्यांचे नाव समोर आले आहे. त्यांनी जे अस्पृश्य आणि आदिवासींच्या अन्यायाचे  गाठोडे उलगडून दाखवले आहे, ते पाहत असताना आजच्या वर्तमानापासून आपण कोणीही पळ काढू शकत नाही.

दिलिपराज प्रकाशनला या निर्मितीसाठी मनःपूर्वक धन्यवाद दिले पाहिजेत.

मी विशेष अभिनंदन करेन ते म्हणजे या पुस्तकाचे मुखपृष्ठ आणि आतील रेखाचित्रे करणारे ज्येष्ठ चित्रकार भ. मा.परसावळे यांचे.त्यांनी कादंबरीच्या  गाभा सूत्राला सार्थक ठरवणारे मोलाचे योगदान केले आहे.

दिलिपराज प्रकाशनचे राजीव बर्वे हे गेली तीस वर्षे लिंबाळे यांचे ग्रंथ प्रकाशित करत आले आहेत. मराठी अभिजन प्रकाशकांच्या गटात त्यांना बहुदा प्रवेश नसावा. त्यामुळेही त्यांनी प्रसिद्ध केलेल्या या पुस्तकांकडे अनेक समीक्षकांचे दुर्लक्ष झाले असणार. पण तरीही नेटाने दिलीपराजने ही पुस्तके प्रकाशित केली आणि आज त्याचे एक सुयोग्य असे स्थळ फळ लेखक व प्रकाशकांना मिळाले आहे.

सरस्वती सन्मान जाहीर झाल्यानंतरच्या काळात शरणकुमार लिंबाळे आणि विविध मुलाखती दिल्या आहेत. त्यातून अनेक प्रश्न निर्माण होत आहेत आणि सनातन कादंबरीनेही अनेक प्रश्न निर्माण केले आहेत. या कोणत्याही प्रश्नांपासून एक लेखक म्हणून त्यांना पळ काढता येणार नाही. अभ्यासक, कार्यकर्ते आणि वाचक त्याची उत्तरे वेळोवेळी त्यांना विचारत राहतीलच.

या राष्ट्रीय सन्मानाबद्दल पुन्हा एकदा माझे मित्र शरणकुमार लिंबाळे आणि हे त्यांचे प्रकाशक राजीव बर्वे यांचे भरभरून कौतुक आणि अभिनंदन !

(साभार- ‘दिलीपराज वृत्त’ या दिलीपराज प्रकाशनाच्या मुखपत्रातून)

(लेखक ‘लोकशाहीसाठी समंजस संवाद’ या मासिकाचे संपादक आहेत )

9604001800