ओपी: अहंकाराचा सुरीला प्रवास

पाश्चिमात्य संगीतावर भर देणाऱ्या ओपीकडे पंजाबी लोकसंगीताचाही भरपूर साठा होता. त्याने या दोघांना बेमालूम मिसळण्याची विलक्षण अद्भुत किमया केलेली गाणी आजही लोकप्रिय आहेत. ‘हुजुरे आला, जो हो इजाजत’ हे गाणं आठवा. ही सही सही पाश्चिमात्य सुरुवात आहे, पण पुढे ‘तुम्हारी अदाओं पे मारते हैं हम’ या ओळीला नकळतच टाळ्यांचा पंजाबी ठेका सुरु होतो. ‘यह रेशमी जुल्फों का अंधेरा न घबराईये’ ऐका. ‘सुनिये तो जरा’ या अंतराच्या ओळीपर्यंत गाणं कसं संथ, शांत वाटतं, आणि ‘जल उठेंगे दिये जुगनूओं की तरह’ गाताना हेच गाणं एकदम दुडकी झेप घेऊन उडू लागतं. ही कीमियागिरी ओपीने बऱ्याच ठिकाणी केली आहे. गुलाम हैदर यांनी हिंदी सिनेमात आणलेल्या टप्प्याचं स्थान ओपीने पक्कं केलं. अण्णा चितळकरांनी (सी. रामचंद्र) आणलेल्या पाश्चिमात्य संगीताचे कोपरे घासून अधिक गुळगुळीत केलं आणि एक नवीन सांगीतिक रसायन जन्माला आलं. नौशाद, सचिनदा, मदनमोहन, रौशन, सलिल चौधुरी, शंकर-जयकिशनच्या रांगेत मानाच्या जागी ओपी पोचला.

भारतीय वाद्ये ओपीला भुरळ घालायची. ‘कल्पना’मधलं ‘बेक़सी हद से जो गुजर जाये (बासरी) ‘सावन की घटा’मधलं ‘मेरी जान तुमपे सदक़े’ (सितार) ‘फागुन’मधलं ‘पिया, पिया ना लागे मोरा जिया’ (बासरी) ‘एक मुसाफिर एक हसीना’मधलं ‘बहोत शुक्रिया’ (हार्मोनियम) ही त्याची काही वेचक उदाहरणं.

‘रागिनी’मधलं ‘छोटासा बालमा’ हे गाणं मास्टर दीनानाथांच्या ‘सुकतातचि जगी या’ या चीजेवरून ओपीला सुचलं असं म्हणतात. मेहदी हसनने जेव्हा ‘छोटासा बालमा’ ऐकलं तेव्हा तो ओपीला म्हणाला, इस एक धून पे मेरी सारी जिन्दगी न्योछावर है! नय्यर ही आठवण अभिमानाने सांगायचा.

हो, अभिमान त्याच्या स्वभावातला स्थायीभाव होता. त्याला कुणी सृजनशील माणसाचा फक्कडपणा म्हणतात, कुणी ‘क्रीएटर्स इगो’ म्हणतात. पण याने नुकसानच होतं. जोपर्यंत तो ‘अभिमान’ असतो, तोपर्यंत कौतुक होतं, तुम्ही कुणीच नसता तेव्हा कुणी दखलही घेत नाही, पण तुमच्यामागून शिखराच्या पायवाटेवर अनेकांची पावलं पडलेली असतात तेव्हा तुमच्या अभिमानाला मसालेदार फोडणी देऊन त्याचा ‘अहंकार’ हा पदार्थ बनवून तो जगासमोर पेश केला जातो. आणि ही सिच्युएशन कलावंताचा घात करते.

कोणालाच कसं म्युजिक येत नाही, कित्येकांना कसं त्यानेच ‘घडवलं’, त्यानेच कसा हिंदी सिनेसंगीतात ऱ्हीदम आणला, नाहीतर संगीतात दमच नव्हता.. या आणि अशा फाकत्या मारायची ओपीला सवय होती. त्या त्याने खाजगी बैठकीत मारल्या असत्या तरी काही हरकत नव्हती.. याहून वाईट गमज्या कलावंत खाजगी बैठकीत मारतात. पण सार्वजनिक मैफलीत सौजन्याचा मुखवटा चढवायचा असतो हे भान त्यांना असतं. ओपीचं तेच भान सुटलं होतं. या साऱ्या गोष्टी तो भर रेकॉर्डिंगच्या वेळी बोलायचा. वादक, रेकॉर्डीस्ट वगैरे मंडळी ते बाहेर पोचवायची.

‘जवानीयां ये मस्त मस्त बिन पिये’ ‘सर पर टोपी लाल’ ‘यूं तो हमने लाख हसीं देखे हैं’ सारखी गाणी ओपीने ‘तुमसा नहीं देखा’साठी बनवली. पण त्याच्या बोलबच्चनगिरीला नसीर हुसैन कंटाळला. त्याने ‘दिल देके देखो’साठी उषा खन्ना आणली. तिला ओपी स्टाईलचं संगीत द्यायला लावलं. ते क्लिक झालं. ओपीसाठी हा धक्का होता. पण अहंकारी माणूस कधीच कुठलाच धक्का लागल्याचं मान्य करत नाही, ओपीनेही नाही केलं. ‘काश्मीर की कली’मधे त्याच्या तर्जवर ठुमके मारणाऱ्या शम्मीला जेव्हा हे कळलं की, ‘शम्मी को मैने बनाया’ असं ओपी म्हणतो तेव्हा तो नाराज झाला. नसीर जेव्हा ‘तिसरी मंझिल’मधे पुन्हा ओपीला बोलावण्याच्या गोष्टी करू लागला तेव्हा शम्मीने मोडता घातला.

वहिदाच्या आग्रहामुळे गुरुदत्त कॅम्प सुटला तेव्हा ओपीमधे उमेद होती, ‘आशा’ होती. त्यावर तो तगला. पण जेव्हा शम्मीने त्याला नाकारला तेव्हा ओपीच्या अंताची सुरुवात झाली. त्याच सुमारास ‘चैन से हमको कभी आपने जिने ना दिया’ ही करुण विलापिका गाऊन आशा पण निघून गेली. ओपीचं म्युजिक असेल तर मी अर्ध्या मानधनात काम करेन, असं म्हणणारी मधुबाला दूर जात-जात आयुष्यातूनच गहाळ झाली. या सगळ्यांची जी गत तीच बीआर चोप्राची. ओपीला जे एकुलतं एक फिल्फेअर अवार्ड मिळालं ते चोप्रांच्या ‘नया दौर’मधे. त्या काळात फिल्मफेअर पुरस्कार विकत मिळत नव्हते. त्यामुळे त्यांना मान होता. पण फटकळ स्वभावामुळे चोप्रांनी ओपीला पुन्हा जवळ केलं नाही. सचिनदांकडे नवकेतनचा ग्रुप होता. शंकर-जयकिशन आरके घेरून बसले होते. रवीकडे चोप्रा, मदनमोहनकडे चेतन आनंद होते. एक ओपीच असा होता ज्याच्याकडे एखादी मातब्बर कंपनी नव्हती.

खरं तर ‘नया दौर’नंतर ओपीचं संगीत बहरलं होतं. पण नामांकित दिग्दर्शक, गीतकार त्याच्याबरोबर काम करायला उत्सुक नसत. त्याच सुमारास साहिरनेही त्याच्याबरोबर काम करणं सोडलं. मजरूह नाराज झाला. ओपीने शेवान रिझवी, एसएच बिहारी, नूर देवासी, अझीझ काश्मिरीसारख्या नवीन लोकांना पुढे आणायला घेतलं. नवीन माणसं आपल्या मेंटॉरच्या मागेपुढे करत असतात, ते ओपीच्या तबियतीला मानवणारं होतं. हा तो काळ होता जेव्हा ओपीची गाणी सघन, अर्थपूर्ण झाली होती. ‘वो हसीन दर्द दे दो’ ‘चैन से हमको कभी’ ‘आओ हुजूर तुमको’ ‘रातों को चोरी चोरी’ ‘कोई कह दे कह दे कह दे, जमाने से जा के, के हम घबरा के मोहब्बत कर बैठे’ ही उत्तम काव्यं असलेली गाणी याच काळातली.