(साभार: साप्ताहिक साधना)
एन. राम हे २००३ ते २०१२ या वर्षांमध्ये ‘द हिंदू’चे मुख्य संपादक होते. तसेच ते ‘द हिंदू पब्लिशिंग ग्रुप’चे अध्यक्षसुद्धा होते. डॉ. नरेंद्र दाभोलकर स्मृतिव्याख्यानासाठी २० ऑगस्ट २०१९ रोजी ते पुण्यात आले होते तेव्हा त्यांची संकल्प गुर्जर यांनी घेतलेली ही मुलाखत. अतिशय मनमोकळ्या अशा या संवादात राम यांनी ‘द हिंदू’च्या भूतकाळाविषयी आणि वर्तमानाविषयी चर्चा केली आहे. ‘द हिंदू’चं संपादकीय तत्त्वज्ञान, आजच्या जगातली वर्तमानपत्रांची भूमिका, प्रिंट (मुद्रित) माध्यमांचं सामर्थ्य, उदयोन्मुख डिजिटल क्षेत्रासाठीची व्यूहरचना आणि शोधपत्रकारितेपासून ते विकिलिक्सपर्यंतच्या विविध मुद्यांवर त्यांनी प्रकाश टाकला आहे. भारतातील सर्वोत्कृष्ट वर्तमानपत्र हे स्थान ‘द हिंदू’ला कसं मिळालं आणि हे वर्तमानपत्र इतकी वर्षे त्या स्थानी का टिकून राहिलं आहे, याचा उलगडा सदर मुलाखतीमधून होतो. शिवाय, पत्रकारांना यातून काही मूल्यवान मर्मदृष्टीसुद्धा मिळते.
…………………………………………………………….
प्रश्न – ‘द हिंदू’ला सर्वोत्कृष्ट भारतीय वर्तमानपत्र मानलं जातं. यामागचं कारण काय आहे, असं आपल्याला वाटतं? या माध्यमसमूहाशी अतिशय जवळून खूप दीर्घ काळ तुमचा संबंध आलेला आहे. त्यामुळे एक ‘इनसायडर’ म्हणून आपण यावर काही प्रकाश टाकू शकाल का?
– भारतातील अनेक उत्कृष्ट वर्तमानपत्रांपैकी एक आणि बहुधा सर्वाधिक आदरपात्र ठरलेलं वर्तमानपत्र- हे आमचं स्थान आहे, असं मला वाटतं. आम्ही गेली १४१ वर्षे कार्यरत आहोत. त्याचा आम्हाला मोठाच लाभ होतो. ‘द हिंदू’ने स्वातंत्र्यसंघर्षामध्ये योगदान दिलं होतं. महात्मा गांधी, जवाहरलाल नेहरू व इतरांशी या वर्तमानपत्राचे जवळचे संबंध होते. तेव्हापासून आम्हाला विश्वसनीयता व सातत्य अनुभवायला मिळालं आहे. ‘द हिंदू’ हे बहुधा अजूनही टिकून राहिलेलं स्वातंत्र्य चळवळीच्या परंपरेतील सर्वांत जुनं वर्तमानपत्र असावं. (ब्रिटिश सत्तेला समर्थन देणारी आमच्यापेक्षा जुनी वर्तमानपत्रं भारतामध्ये आहेत; आता अर्थातच त्यांचे मालक भारतीय आहेत).
पत्रकारितेच्या सर्वोत्तम आदर्शांचं पालन करायचा प्रयत्न आम्ही कायमच करत आलो आहोत. फारशी तडजोड न करता वर्तमानपत्राची संपादकीय बाजू आणि व्यावसायिक बाजू यांच्यातील सीमारेषा ‘द हिंदू’ने सांभाळली आहे. इतक्या वर्षांमध्ये मार्गभ्रष्ट होण्याचे काही प्रसंग उद्भवले असले, तरी एकंदरीत आम्ही आमच्या मार्गापासून ढळलो नाही. आजच्या पत्रकारितेमध्ये बातमीच्या नावाखाली मोठ्या प्रमाणात वैयक्तिक मतांचा भडिमार होताना दिसतो. हा एक व्यावसायिक आजारच असावा, असं मला प्रामाणिकपणे वाटतं. टीव्हीवर हे अधिक उघड व निंद्य पातळीवर होताना दिसतं. टीव्हीवरच्या प्रचंड प्रमाणातील अकार्यक्षम आणि सुमार कार्यक्रमांमागचं एक कारण हेच आहे. एखाद्या विषयाबद्दल जुजबी माहिती असलेल्या बातमीदार व्यक्तीला तिचे वरिष्ठ आणि निवेदक मतं द्यायला सांगतात. क्रिकेटसारख्या खेळाबद्दलचं वार्तांकन असेल, तर दैनिकांमध्ये असं होणं स्वाभाविक आहे; कारण टीव्हीवरून सामन्यांचं थेट प्रक्षेपण होत असल्याच्या काळात वर्तमानपत्रांमध्ये केवळ प्रत्येक क्षणाची बातमी देऊन उपयोग नाही. त्यावर भाष्य करणंही गरजेचं ठरतं. संस्कृती व साहित्य यांसारख्या इतर क्षेत्रांबाबतही मत व्यक्त करणं गरजेचं असतं. पण कोणत्याही दैनिकाने यशस्वी होण्यासाठी वार्तांकन आणि भाष्य यांच्यात बऱ्यापैकी अंतर ठेवावं, असं मला पूर्वीपासून वाटत आलेलं आहे. असं पूर्णपणे करणं अशक्य आहे, हे मला माहीत आहे, पण त्यासाठी जरूर प्रयत्न करायला हवेत. बातमीच्या नावाखाली मतप्रदर्शन करू नका, असं मी आमच्या बातमीदारांना कायमच सांगायचो.
दीर्घ काळाचा विचार करता, आपण स्वातंत्र्य व निष्ठा अबाधित ठेवली तर कामगिरी चांगली होते. आपण आपल्या माध्यमसमूहात काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांची चांगल्या तऱ्हेने देखभाल करायला हवी. त्यांना वेळोवेळी प्रशिक्षण द्यायला हवं, त्यांना प्रवासाच्या संधी द्यायला हव्यात. तत्काळ ‘रिझल्ट्‌स’ द्या, अशा कामाचा दबाव त्यांच्यावर (सहसा) आणू नये. काही वेळा येणारे अपयशही स्वीकारावं. आपण एखाद्या बातमीचा शोध घेत असू, तर प्रत्येक वेळी आपल्याला जे हवंय ते सापडतंच असं नाही. त्या विषयावर बराच वेळ आणि पैसा खर्च करावा लागतो. यांसारख्या काही गोष्टींमुळे ‘द हिंदू’चं चांगलं स्थान टिकून राहिलं, असं मला वाटतं. मी संपादक होतो तेव्हा आम्ही आमची ‘संपादकीय मूल्यांची संहिता’ तयार केली होती. ती आमच्या संकेतस्थळावर (www.thehindu.com) वाचायला मिळेल. नियमसंहिता म्हणून तिला लिखित रूप देण्याआधीसुद्धा आम्ही हे करतच होतो. ‘द हिंदू’च्या पहिल्या अंकातील ‘अवरसेल्व्ह्‌ज’ हे संपादकीय आपण वाचलंत आणि त्याची तुलना ‘संपादकीय मूल्यांच्या संहिते’शी केलीत, तर तुम्हाला आमच्या परंपरेतील व कामामागील मूल्यव्यवस्थेचे हे सातत्य दिसून येईल. आमच्या वर्तमानपत्राचं उद्दिष्ट स्पष्ट होतं. जग बदललंय, वर्तमानपत्रांचा उद्योग बदललाय, आणि त्याच्या बरोबरीने ‘द हिंदू’सुद्धा बदलला. पण चांगल्या पत्रकारितेशी, उच्च गुणवत्तेच्या व्यावसायिक पत्रकारितेशी असलेली आमची बांधिलकी अजूनही कायम आहे.
आधुनिक तंत्रज्ञानाचा स्वीकार, हे आमच्या यशाचं आणखी एक कारण आहे. ‘द हिंदू’ने कायमच आधुनिक तंत्रज्ञानाचा स्वीकार केलेला आहे. आम्ही दक्षिण भारतातून (‘द हिंदू’ चे मुख्य कार्यालय तमिळनाडूमधील चेन्नई येथे आहे.) कामकाज चालवत असल्यामुळे एका टप्प्यावर आम्ही (तेव्हाच्या) मद्रासला प्रती छापायचो आणि स्वतःच्या विमानाने जवळपास संपूर्ण दक्षिण भारतामध्ये ‘द हिंदू’च्या प्रतींचे वितरण होत असे. त्यानंतर विविध आवृत्त्यांच्या ठिकाणी छपाई करण्यासाठी आम्ही संपूर्ण पानं प्रतिरूप ‘Facsimile’ तंत्रज्ञानाने पाठवू लागलो. अशा प्रकारे आम्ही आमची पोहोच विस्तारली. उपग्रह तंत्रज्ञान उपलब्ध झाल्यावर आम्ही दिल्लीतही छपाई सुरू केली. नव्या तंत्रज्ञानाच्या आगमनाचा आणि हे तंत्रज्ञान स्वीकारण्याच्या आमच्या तत्परतेचा ‘द हिंदू’ला बराच लाभ झाला. आजचं जग वेगळं आहे. प्रत्येकाला तंत्रज्ञान उपलब्ध आहे; पण त्याचा वापर आपल्याला परवडतो का, हा खरा प्रश्न आहे. रंगसंगती, छायाचित्रं, ग्राफिक्स व डिझाइन याबाबतीत ‘द हिंदू’ अधिक आकर्षक करण्यासाठीही आम्ही तंत्रज्ञानाचा वापर केला. आजघडीला पारंपरिक माध्यमांच्या व्यवसायाचं प्रारूप प्रचंड ताणाखाली आलं आहे. ते अजून कोसळून पडलेलं नाही, पण आत्यंतिक ताणाच्या खुणा मात्र दिसू लागल्या आहेत.
प्रश्न – संकेतस्थळ सुरू करणारं ‘द हिंदू’ हे पहिलं मोठं भारतीय वर्तमानपत्र होतं. आपलं संकेतस्थळ १९९५ मध्ये सुरू झालं. ‘द हिंदू ग्रुप’ डिजिटल व्यूहरचनेवरसुद्धा खूपच जास्त लक्ष केंद्रित करत असल्याचं अलीकडेच माझ्या वाचनात आलं. परंतु, प्रिंट स्वरूपातील ‘द हिंदू’सुद्धा पानांच्या, पुरवण्यांच्या व आवृत्त्यांच्या बाबतीत विस्तारतोच आहे. आपला समूह नवे डिजिटल तंत्रज्ञान आणि त्याचसोबत प्रिंट माध्यम, हे दोन्ही कसं काय हाताळतो?
– प्रिंट माध्यमांचं आणखी वाढण्याचं सामर्थ्य आम्ही कमी लेखलं नाही, असं मला वाटतं. आमच्या वर्तमानपत्राचे वितरण व वाचकांची संख्या या दोन्ही बाबतींत आम्ही चांगल्यापैकी प्रगती केली आहे, असं ‘ऑडिट ब्युरो ऑफ सर्क्युलेशन’च्या (एसीबी) आणि ‘इंडियन रीडरशिप सर्व्हे’च्या आकडेवारीवरून स्पष्ट होतं. एसीबीच्या आकडेवारीनुसार, ‘द हिंदू’ हे देशातील दुसऱ्या क्रमांकाचं सर्वाधिक वितरित होणारं वर्तमानपत्र आहे. राष्ट्रीय पातळीवर आमचं वितरण व वाचकसंख्या ‘द टाइम्स ऑफ इंडिया’पेक्षा बरीच कमी आहे आणि हिंदी वर्तमानपत्रांपेक्षा आमचं वितरण चांगल्यापैकी कमी आहे, या बाबी काहीशा समजण्याजोग्या आहेत. पण इतर इंग्रजी वर्तमानपत्रांचं वितरण व वाचकसंख्या यांचा विचार करता, आम्ही चांगल्यापैकी सुस्थितीत आहोत. आम्ही २१ छपाई केंद्रांवरून ‘द हिंदू’ प्रकाशित करतो आणि आमच्या चाळीसहून अधिक आवृत्त्या आहेत. आम्ही स्थानिक वार्तांकनालासुद्धा महत्त्व देतो. पूर्वी बहुधा ‘द हिंदू’ स्थानिक वार्तांकन पुरेसं करत नव्हतं. पण स्थानिक वार्तांकन आणि व्याप्ती व खर्च यांच्या समस्या यात कायमच समतोल साधावा लागतो. वर्तमानपत्राची केवळ छपाई करणे पुरेसे नसते. स्थानिक आवृत्त्या सुरू ठेवण्यासाठी पुरेशा जाहिराती मिळवाव्या लागतात, तरच ती आवृत्ती आर्थिकदृष्ट्या चालू शकते.
डिजिटल क्षेत्राबाबत बोलायचं तर, आपला डिजिटल कंटेंट वाचण्यासाठी-पाहण्यासाठी वाचकांना वर्गणी भरावी लागेल, अशी अट भारतातील खूप मोजक्या माध्यमांनी ठेवली आहे. काहींनी अशा वर्गणीची तरतूद ठेवलेली आहे. परंतु, बराच काळ भारतातील कोणत्याही मोठ्या इंग्रजी वर्तमानपत्राने अशा वर्गणीची अट घालायचं धाडस केलं नव्हतं किंवा अगदी नोंदणीची अटही ठेवलेली नव्हती. पण तसं करणं आवश्यक आहे. अगदी अलीकडे आम्ही आमच्या वेबसाईटवरचा कंटेंट वाचण्यासाठी वर्गणीची अट लागू केली आणि असं करणारं भारतातील आमचंच पहिलं मोठं इंग्रजी दैनिक ठरलं आहे. आपण हे लक्षात ठेवायला हवं की- जर कोणालाच पैसे भरायचे नसतील, तर पत्रकारिता टिकू शकणार नाही. ‘युनायटेड किंगडम’- मधल्या ‘द गार्डियन’ या प्रतिष्ठित वृत्तपत्राने या संदर्भात अलीकडे एक फार रोचक पाऊल उचललं. त्यांनी आपल्या दर्जेदार पत्रकारितेला पाठिंबा देण्यासाठी वाचकांना ऐच्छिक आर्थिक योगदान द्यायचं आवाहन केलं. यातून त्या वर्तमानपत्राचा महसूल चांगलाच वाढला. शिवाय, ‘युनायटेड किंगडम’मधील व्यवसायाच्या दृष्टीने नवं वळण घेण्यासाठीही त्यांना याची मदत झाली. मला वाटतं, डिजिटल अवकाशात आमची कामगिरी ठीकठाक आहे. वेबसाईट सुरू करणाऱ्यांमध्ये आम्ही पहिले होतो. ‘द हिंदू’ची डिजिटल (प्रॉडक्ट्‌स) उत्पादनं दर महिन्याला ३ कोटी ४० लाखांहून अधिक अनन्य वापरकर्त्यांपर्यंत पोचतात. ‘द हिंदू’च्या वेबसाईटला दररोज १५ लाख अनन्य वापरकर्ते (unique users) भेट देतात आणि सुमारे २४ लाख वेळा तिथली पानं चाळली जातात (पेज-व्ह्यूज). जागतिक पातळीवरच्या मोठ्या माध्यमांशी तुलना करता, ही संख्या तशी कमीच आहे. पण अभिनव डिजिटल व्यूहरचना आखून हे करणं आणि स्वतःची स्थिती सुधारणं आवश्यक आहे.
आता आमचा डिजिटल वावर (footprint) वाढवणारी एक स्वतंत्र टीम आहे. पण आम्ही इतकी दशकं प्रिंट माध्यमातून येणाऱ्या महसुलावर टिकून राहिलो आहोत आणि डिजिटल अवकाशातली आकडेवारी या महसुलाच्या तुलनेत कुठेच नसते, ही अडचण आहे. बराच काळ ‘द हिंदू’च्या डिजिटल टीममध्ये पुरेसे पत्रकार नव्हते. ‘इंटरनेट डेस्क’समोर स्वतःची अशी वेगळी आव्हानं आहेत. उदाहरणार्थ- भारतातील पत्रकारांना दिवसभर बातम्या देत राहण्याची सवय नाही. पण डिजिटल मंचावर यशस्वी व्हायचं असेल, तर हे करावं लागतं. अनेकदा बातमी वेगाने पोचवण्याचा ताण जास्त असतो, त्यामुळे विचार करून लिहिण्यासाठी पुरेसा वेळ मिळत नाही. फक्त संध्याकाळीच बातम्या, विश्लेषण व भाष्य पुरवणारी वेबसाईट किंवा ॲप काढून काहीही उपयोग नाही. वेबसाईटसाठी दिवसभर बातम्या देत राहाव्या लागतील. अशा वेळी गुणवत्तेशी फारशी तडजोड न करता सतत ताजा मजकूर देण्याचा मार्ग शोधावा लागतो.
प्रिंट अवकाश हाच अजूनही आमचा कणा आहे, असं आम्ही मानतो; पण त्याच वेळी डिजिटल पत्रकारितेमधील संधी व आव्हांनाकडे आम्हाला दुर्लक्ष करता येणार नाही. दुर्दैवाने डिजिटल अवकाशासाठी आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी होऊ शकेल असं काही व्यावसायिक प्रारूप अजून निर्माण झालेलं नाही, पण विविध देशांमध्ये याबाबत काही रोचक प्रयोग होत राहिलेले आहेत. वेबसाईटवरील मजकूर वाचण्यासाठी वर्गणीची अट ठेवली तर वाचकसंख्या मोठ्या प्रमाणात कमी होईल, अशी भीती व्यक्त केली जात होती. मी संपादक होतो, तेव्हा आम्ही एक प्रयोग केला होता. आम्ही आमचा ई-पेपर- म्हणजे छापून आलेल्या पानांसारखीच डिजिटल आवृत्ती- वेबसाईटवर मोफत उपलब्ध करून दिली. नोंदणी करून ई-पेपर मोफत वाचण्याची सोय होती, तेव्हा देशाच्या ईशान्येतील राज्यांसह विविध भागांमधून सुमारे १ लाख ८० हजार लोकांनी आमच्या संकेतस्थळावर नोंदणी केल्याचं मला आठवतं. असंच सुरू राहिलं तर हे संकेतस्थळ आमच्याच प्रिंट उत्पादनांचं भक्षण करून टाकेल, अशी थोडीशी चिंता आमच्या व्यावसायिक विभागाला वाटू लागली. त्यामुळे ई-पेपरसाठीही वर्गणी सुरू करायचं आम्ही ठरवलं आणि त्या वेळी हे वर्गणीचे दर बरेच जास्त होते. परिणामी, वाचकांची संख्या पावणेदोन लाखांपासून थेट काही शेकड्यांपर्यंत खाली आली. आता आम्ही त्यातून सावरलो आहोत आणि आज आमच्या ई-पेपरचे सुमारे १ लाख वर्गणीदार आहेत. पण तरीही त्यातून आवश्यक तितका महसूल मिळत नाही.
‘द न्यूयॉर्क टाइम्स’, ‘द वॉशिंग्टन पोस्ट’ आणि ‘द फायनान्शिअल टाइम्स’ यांसारख्या काही वर्तमानपत्रांनी अभिनव डिजिटल उत्पादनांद्वारे व डिजिटल महसुलाद्वारे चांगली कामगिरी केली आहे. पण ते अपवाद आहेत. तरीही, प्रिंट माध्यमांचं महत्त्व आपण कमी लेखता कामा नये. दुसऱ्या बाजूला भारतामध्ये ‘फेसबुक’ वापरणाऱ्यांची संख्या ३० कोटींहून अधिक आहे. ‘व्हाट्‌स-ॲप’ वापरणाऱ्यांची संख्याही साधारण सारखीच आहे. ‘इन्स्टाग्राम’ वेगाने वाढतं आहे. हे सर्व सोशल मीडिया platforms लोकांना प्रिंट माध्यमातील वर्तमानपत्रं वाचण्यापासून दूर नेत आहेत. आपल्यापैकी किती जण ‘द हिंदू’ प्रिंट स्वरूपात वाचतात, असं आम्ही आमच्या तरुण बातमीदारांना विचारायचो; तेव्हा अगदी मोजकेच हात वर जायचे. यातील बहुतांश तरुण बातमीदारांना काही तपासायचं असेल, तेव्हाच ते वर्तमानपत्र बघायचे. ‘एशियन कॉलेज ऑफ जर्नालिझम’ या पत्रकारितेचे प्रशिक्षण देणाऱ्या संस्थेशी मी जवळून संबंधित आहे, तर तिथेही मी कायम एक प्रश्न विचारतो- तुमच्यापैकी किती जण प्रिंट स्वरूपातले वर्तमानपत्र वाचतात? १७५ ते २०० विद्यार्थिसंख्या असलेल्या वर्गातील केवळ पाच किंवा दहा हात वर जातात. काही भारतीय भाषांमध्ये याबाबतचा अनुभव वेगळा असणं शक्य आहे. हे लक्षात घेता, वर्तमानपत्रांना आपल्यासमोरील ही वस्तुस्थिती नाकारता येणार नाही. आमच्या उद्योगाने डिजिटल युगाविषयी आणि भारतीय वृत्तमाध्यमांवरील- विशेषतः सर्व वर्तमानपत्रांवरील- त्याच्या परिणामांविषयी बराच काळ नकाराची भूमिका घेतली, असं मला वाटतं. भारतामधील साक्षरतेची वाढणारी पातळी लक्षात घेता, प्रिंट माध्यमांच्या वाढीला अजूनही आपल्याकडे अवकाश आहे. पण त्यासाठी मोठी किंमत मोजावी लागेल. जाहिरातींमधून मिळणारा महसूल रोडावला आहे. त्या संदर्भातला व्यवहार आता पूर्वीसारखा राहिलेला नाही. हे आमच्यासमोरचं महत्त्वाचं आव्हान आहे.
प्रश्न – वर्तमानपत्रांना त्यांचा खर्च कमी करायचा असल्यामुळे पानांची संख्या कमी केली जाते. परंतु, याबाबतीत ‘द हिंदू’ अपवाद ठरला आहे. किंबहुना, ‘द हिंदू’ने या प्रवाहाच्या उलट कृती केली आहे, असे दिसते. ‘द हिंदू’च्या पानांच्या आणि पुरवण्यांच्या संख्येत वाढच झालेली आहे. हे आपल्याला कसं शक्य झालं? पानं कमी करून खर्चाला आळा घालायचा दबाव ‘द हिंदू’ला जाणवला नाही का?
– आम्ही या बाबतीत अपवाद ठरलो होतो, पण आता तशी स्थिती नाहीये. आम्हीसुद्धा मुख्य आवृत्तीमध्ये आणि पुरवण्यांमध्येदेखील पानांची संख्या कमी करतो आहोत. जाहिराती रोडावत असल्यामुळे- विशेषतः व्यवसायाच्या बाजूने पानांची संख्या कमी करण्याचा दबाव येतो, त्यामुळे हे स्वाभाविकच आहे. जाहिराती, जाहिरातींमधून मिळणारा महसूल स्थिर करणं, हा कळीचा मुद्दा आहे. कोणत्याही वर्तमानपत्रामध्ये बातम्या व जाहिराती यांचं विशिष्ट गुणोत्तर असतं. जाहिरातींचं प्रमाण काहीही असलं, तरी पानांची संख्या सारखीच ठेवली, तर तोटा व्हायला लागतो. पानांची संख्या खूप कमी केली, तर आशयाची गुणवत्ता खालावते. आपण गंभीर वर्तमानपत्र चालवत असू, तर छापून येणाऱ्या पानांची संख्या आणि एकंदर महसूल (जाहिराती अधिक वितरणामधून मिळणारा महसूल) यांमध्ये इष्ट समतोल राखावाच लागतो.
प्रश्न – ‘द हिंदू’ हे भारतातलं सर्वांत महागडं वर्तमानपत्र आहे. याला ‘द हिंदू’च्या वाचकांचा प्रतिसाद कसा असतो?
– भारतातल्या वर्तमानपत्रांची किंमत खरोखरच वाजवीपेक्षा खूप कमी आहे. लोकांना वाजवीहून कमी किमतीला वर्तमानपत्रं घ्यायची सवय लागलेली आहे. किमतीबाबत अतिशय संवेदनशील असलेल्या बाजारपेठेमध्ये आपण कार्यरत आहोत, असं आम्हाला आधी वाटायचं. पण काही वेळा आपण अनावश्यक सावध पवित्रा घेत असतो. दिल्ली, मुंबई किंवा कोलकात्यामध्ये वर्तमानपत्र छापून येत असेल, तर तिथे त्याची विक्री दोन रुपयांना किंवा तत्सम किमतीलाच करायला हवी, असं काही नाही. या शहरांमध्ये वर्तमानपत्रं छापून घेणं महागडं आहे. त्यामुळे किमान कागद व छपाई खर्च भरून निघेल इतपत तरी किंमत ठेवायला हवी. मुंबईसारख्या बाजारपेठेत ‘द टाइम्स ऑफ इंडिया’शी स्पर्धा करण्याची काही आपली अपेक्षा नाही. स्पर्धेमुळे वर्तमानपत्रांच्या किमती खाली येतात, हे सर्वज्ञात आहे.
पण ही बाजारपेठ किंमतीच्या बाबतीत अतिशय संवेदनशील आहे, असं आम्हाला आता वाटत नाही. वाढलेल्या किमतीबाबत लोक जरूर तक्रार करतात, पण आपण त्यांना वास्तव स्थिती उलगडून सांगितल्यावर त्यातील अनेकांची इतपत पैसा खर्च करायची तयारी असते. ईशान्येतील राज्यांमध्ये ‘द हिंदू’ची एक प्रत विकत घ्यायला वाचक २० रुपये खर्च करतात. दिल्लीमधील आमच्या रविवारच्या आवृत्तीची किंमत १५ रुपये आहे आणि तरीही वितरण तसं चांगलं आहे. वास्तवदर्शी किंमत ठेवल्याने जाहिरातदारांवरचं आपलं अवलंबित्व कमी होतं. जागतिक स्तरावरही हे दिसून आलेलं आहे. पण भारतामधील माध्यमं अजूनही जाहिरातींमधील महसुलावर प्रचंड प्रमाणात विसंबून आहेत. शिवाय, एखाद्या नव्या बाजारपेठेत प्रवेश करताना जाहिरातींमधून बराच महसूल मिळणार नाही याची आपल्याला कल्पना असते, कारण स्थानिक पातळीवर प्रभुत्व असलेल्या वर्तमानपत्रांशी आपली स्पर्धा होणार असते. प्रिंट माध्यमांना जाहिरातींमधून मिळणारा महसूल कमी होतो आहे, असं आपल्याला सर्वसाधारणतः म्हणता येतं. टीव्हीच्या बाबतीत- मनोरंजनक्षेत्रात जाहिरातींमधून मिळणारा महसूल चांगला आहे, वृत्तवाहिन्यांसाठी परिस्थिती फारशी उत्साहवर्धक नाही. पण डिजिटल मंचांवर कोणाला पैसे मिळतात? गुगल, फेसबुक यांच्यासारख्या बड्या कंपन्यांना आणि इतर काही मोजक्या तथाकथित तंत्रज्ञानीय कंपन्यांना पैसा मिळतो. जगभरात डिजिटल जाहिरातींमधून मिळणाऱ्या महसुलातला वर्तमानपत्रांचा वाटा एक आकडी (इतका कमी) आहे. प्रिंट वर्तमानपत्रांची किंमत वास्तवदर्शी ठेवणं आणि डिजिटल मंचांवर वर्तमानपत्र वाजवी वर्गणीद्वारे उपलब्ध करून देणं, हा पुढे जाण्याचा मार्ग असणार आहे. लोकांनी तुमचं वर्तमानपत्र आशयासाठी व गुणवत्तेसाठी विकत घ्यायला हवं, ते स्वस्त आहे म्हणून नव्हे! शेवटी, खासकरून भारतामध्ये दैनिकाच्या एका प्रतीपेक्षा एक कप कॉफी जास्त किमतीची असते!
प्रश्न – वर्तमानपत्र त्यातील आशयासाठी विकत घेतलं जायला हवं असेल, तर ते वर्तमानपत्र विश्वसनीय असणं गरजेचं आहे. ‘द हिंदू’ची तेवढी विश्वसनीयता आहे. तर, ‘द हिंदू’ने ही विश्वसनीयता कशी कमावली?
– कोणत्याही वर्तमानपत्राच्या यशासाठी- विशेषतः दीर्घकालीन यशासाठी- विश्वास हा कळीचा मुद्दा असतो, हे मला मान्य आहे. स्वाभाविकपणे कोणत्याही मोठ्या वर्तमानपत्राच्या इतिहासामध्ये चढ-उतार असणारच. ‘द हिंदू’चा पहिला अंक २० सप्टेंबर १८७८ रोजी प्रकाशित झाला. जी. सुब्रह्मण्य अय्यर हे ‘द हिंदू’च्या आरंभिक काळातील एक तेजस्वी संपादक (१८७८-१८९८) होते. ते विख्यात समाजसुधारक व आर्थिक राष्ट्रवादी होते. १८८५ मध्ये भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या संस्थापक सदस्यांमध्ये त्यांचा समावेश होता. १८९० च्या दशकात संपादकीय दृष्ट्या ‘द हिंदू’ची कामगिरी चांगली होती, पण आर्थिक दृष्ट्या ते अडचणीत आलेलं होतं. त्यामुळे स्थापनेच्या काळातील भागीदार दूर झाले. नव्या व्यवस्थापनाने सूत्रं हाती घेतल्यावर, १९०५ च्या सुमारास या वर्तमानपत्राच्या जीवात जीव आला. तसं झालं नसतं तर विसाव्या शतकाच्या आरंभिक वर्षांमध्येच ‘द हिंदू’ सहज कोसळून मरण पावलं असतं. पण त्या परिस्थितीमध्येही तग धरलेल्या ‘द हिंदू’ची ठोस व सातत्यपूर्ण वाढ होत राहिली. माझे पणजोबा एस. कस्तुरीरंगा अय्यंगार यांनी हे वर्तमानपत्र १९०५ मध्ये विकत घेतलं. ते बाळ गंगाधर टिळक यांचे समर्थक होते आणि सामाजिक प्रश्नांवर ते धाडसी भूमिका घेत असत.
भारताच्या स्वातंत्र्यसंघर्षामध्ये ‘द हिंदू’ने महत्त्वाचा आवाज उठवला. परंतु ‘द हिंदू’च्या इतिहासातील काही घटना आमच्यासाठी अभिमानास्पद नाहीत, हेही लक्षात ठेवायला हवं. उदाहरणार्थ- आणीबाणीच्या काळातील (१९७५ ते १९७७) ‘द हिंदू’ची कामगिरी अभिमान वाटण्यासारखी नव्हती. त्या वेळी हे वर्तमानपत्र ताठ मानेने उभं राहिलं नाही. त्या वेळी मी ‘द हिंदू’मध्ये काम करत नव्हतो; माझ्या परीने मी आणीबाणीविरोधात कार्यरत होतो. पण ‘द हिंदू’ने आणीबाणीसमोर मान तुकवली होती, हे सत्य आहे. या वर्तमानपत्राच्या विश्वसनीयतेला त्याचा अर्थातच फटका बसला. बहुतांश वर्तमानपत्रांनी त्या वेळी असंच केलं. खूप मोजक्या लोकांनी याचा प्रतिकार केला. लालकृष्ण अडवाणींनी तेव्हा कोणाला तरी उद्‌धृत करत म्हटलं होतं तसंच झालं- आपल्याला वाकायला सांगितलं होतं, तर आपण रांगायलाच लागलो!
इतक्या वर्षांमध्ये आम्हाला दिल्लीत चांगले ब्यूरो चीफ व राजकीय क्षेत्र कव्हर करणारे प्रतिनिधी लाभले. के.रंगास्वामी, जी.के.रेड्डी, के.के. कट्याल, हरीश खरे, सिद्धार्थ वरदराजन आदींचा यात समावेश होतो. आमचे परदेशांमधील प्रतिनिधीही लक्षणीय राहिले आहेत. क्रीडा-क्षेत्रासंबंधी बोलायचं तर, कसोटी क्रिकेटपटू आणि क्रिकेटविषयी विलक्षण लेखन करणारे डोनाल्ड ब्रॅडमन यांचे समकालीन जॅक फिंगलटन ऑस्ट्रेलियाहून ‘द हिंदू’साठी लिहीत असत. ऑस्ट्रेलिया व इंग्लंड यांच्यात १९३२- ३३ मध्ये खेळल्या गेलेल्या बॉडीलाइन मालिकेमध्ये ते सहभागी झाले होते. काही दशकं त्यांनी आमच्या वर्तमानपत्रासाठी लिहिलेल्या लेखांचं संकलन मी केलं, तेव्हा काही हजार वार्तांकनं आणि लेख जमा झाले होते. राजकारण, अर्थकारण, विज्ञान, संस्कृती इत्यादी क्षेत्रांसंदर्भात अनेक विख्यात व्यक्तींनी आमच्याकडे लिहिलं. अगदी गांधीजींनीही दक्षिण आफ्रिकेमधून ‘द हिंदू’साठी लेखन केलं होतं. माझ्याकडे एक अंक आहे, त्यात त्यांच्या आडनावाचं स्पेलिंग ‘घांदी’ (Ghandi) असं केलेलं दिसतं! दक्षिण आफ्रिकेतील भारतीयांविषयी त्यांनी लिहिलं होतं. ‘द हिंदू’साठी परदेशातून लिहिणारी आणखी काही डझन लक्षणीय माणसं होती.
प्रश्न – आजघडीला जागतिक वृत्तसंस्थांकडूनही बातम्या विकत घेता येतात आणि तरीही ‘द हिंदू’ने परदेशांमध्ये प्रतिनिधी नेमलेले आहेत. परदेशांमध्ये प्रतिनिधी नेमणं महागडं असतं. त्यांच्याद्वारे आपल्या वर्तमानपत्राला कोणता मूल्यात्मक लाभ होतो?
– होय, आम्ही परदेशांमध्ये प्रतिनिधी नेमलेले आहेत. परदेशांमध्ये प्रतिनिधी ठेवणं खूप महागडं असतं. या प्रतिनिधींनी त्या-त्या देशांमध्ये होणाऱ्या घडामोडींचा मागोवा घेऊन भारतीय वाचकांसाठी त्या घडामोडींचं आकर्षक वार्तांकन करणं अपेक्षित असतं, त्यामुळे आम्ही विश्वासाने त्यांना तिथे पाठवतो. ते केवळ भारत आणि ती राष्ट्रे यांच्यातील द्विपक्षीय संबंधांचं वार्तांकन करत नाहीत, तर त्या-त्या देशातील व प्रदेशातील राजकीय, आर्थिक व सांस्कृतिक घडामोडींचंसुद्धा वार्तांकन करतात. वृत्तसंस्था आपल्यासाठी एवढं सगळं करू शकत नाहीत. अगदी ‘पीटीआय’सुद्धा हे करत नाही. इतक्या वर्षांमध्ये अनेक लक्षणीय व्यक्तींनी आमच्यासाठी परदेशांमधून वार्तांकन केलं आहे. के. व्ही. नारायण जपानहून ‘द हिंदू’साठी लिहीत असत. दुसऱ्या महायुद्धानंतर ते अमेरिकेला जात होते, पण ते जपानमध्ये थांबले आणि आमचे कायमस्वरूपी टोकियो प्रतिनिधी म्हणून त्यांनी विलक्षण कामगिरी केली. इतर कोणत्याही वर्तमानपत्राकडे अशा प्रकारचा कोणताही प्रतिनिधी तेव्हा नव्हता. अमेरिकेतील आमचे प्रतिनिधी के.बलरामन आधी न्यूयॉर्कमध्ये होते आणि नंतर ते वॉशिंग्टन डी.सी.मध्ये स्थायिक झाले- त्यांनीही परदेशातील आमचे प्रतिनिधी म्हणून ख्याती प्राप्त केली. माझा भाऊ एन. रवी आणि नंतर मीसुद्धा दोनेक वर्षं वॉशिंग्टनला ‘द हिंदू’चे प्रतिनिधी म्हणून कार्यरत होतो. काही काळ के. एस. शेल्वंकर हे उत्कृष्ट लेखक व पत्रकार लंडनहून आमच्यासाठी लिहीत असत.
परदेशांमध्ये प्रतिनिधी नेमण्यासोबतच लक्षणीय लेखकांचं वाङ्‌मयीन लेखनही ‘द हिंदू’ने प्रकाशित केलं. काही मोजकी उदाहरणं नोंदवतो. साधारण १९३५ पासून ते १९९० च्या दशकाअखेरीपर्यंत थोर लेखक आर. के. नारायण ‘द हिंदू’साठी किंवा आमच्या समूहातील इतर प्रकाशनांसाठी लघुकथा आणि वैयक्तिक अनुभवाधारित लेख लिहीत असत. माझे आवडते व्यंगचित्रकार, ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’चे आर. के. लक्ष्मण आमच्यासाठी रेखाटनं करत असत, त्यांच्या थोरल्या बंधूंच्या लघुकथा व मालिकारूपात प्रकाशित झालेल्या कादंबऱ्यांसाठीची ही रेखाटनं होती. अमर्त्य सेन, नोम चोम्स्की, गिरीश कार्नाड, अरुंधती रॉय, सुब्रमण्य भारती… सगळी नावं नोंदवणं काही शक्य नाही. सुमारे शतकभराहून अधिक काळ अस्तित्वात असलेल्या कोणत्याही वर्तमानपत्राला अभिमान वाटावा अशा लेखकांची आणि बाहेरच्या व संस्थेतल्या पत्रकारांची यादी देता येईल. आमच्याबाबतीत या यादीमधील नावांची संख्या खूपच मोठी आहे.
प्रश्न – यामुळेच ‘द हिंदू’ला भारतभरात गांभीर्याने घेतलं जातं का?
– तसंच असावं, असं मला वाटतं. हे अनेक कारणांमधलं एक कारण तरी नक्कीच आहे.
