-सारंग दर्शने
अटलबिहारी वाजपेयी यांच्या निधनाला काल १६ ऑगस्टला एक वर्ष पुरे झाले. त्या निमित्ताने…
अटलबिहारी वाजपेयी यांचे निधन होऊन काल एक वर्ष पुरे झाले. खरेतर, निधन होण्यापूर्वीही वाजपेयी हे दीर्घकाळ राजकारणापासून दूर होते. अखेरचा बराच काळ तर त्यांचा लौकिक जगाशी असणारा संवादही खुंटला होता. त्यांचे हे अबोलपण आणि एकटेपण अनेक अर्थांनी सूचक होते. वाजपेयी असतानाच भारतीय राजकारण झपाट्याने बदलत होते आणि त्यांचे निधन झाल्यानंतर हा वेग कमी झाला नाही. उलट, वाढलाच.
या पार्श्वभूमीवर राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघातून नवजात जनसंघ या हिंदुत्ववादी पक्षासाठी कार्यकर्ता म्हणून पाठविलेला एक तरुण, ध्येयवादी, कविहृदयी आणि सर्जनशील स्वयंसेवक पुढच्या अर्धशतकात कसा घडत जातो आणि आपल्या प्रदीर्घ व समृद्ध प्रवासाचा कोणता वारसा ठेवतो, याची उजळणी करण्याची गरज आहे. वाजपेयी हे पदार्पणातच थेट राष्ट्रीय नेते झाले. तरुणपणीच खासदार, पक्षाचे संसदीय गटनेते झाले आणि त्यांना काही वर्षे पंडित नेहरूंचा कार्यकाळ जवळून पाहण्याची संधी मिळाली. अगदी पहिल्याच अधिवेशनात त्यांची बौद्धिक चमक, जागतिक राजकारणाची सखोल समज आणि अस्खलित, सालंकृत हिंदी वाणी ऐकून पंडितजींनी सभापतींना ‘या तरुण खासदाराला वेळ देताना पक्षाच्या संख्याबळाकडे पाहू नका’ अशी विनंती केली. ते स्वत: वाजपेयींच्या निर्भीड पण सुसंस्कृत भाषणांना आवर्जून हजर राहात आणि एरवी इंग्रजीत उत्तरे देणारे पंडितजी मुद्दाम हिंदीत उत्तरे देत. परदेशी नेते-पाहुण्यांशी ओळख करून देताना ‘हा उज्ज्वल भवितव्य असणारा आमचा विरोधी खासदार’ असे हमखास सांगत.
वाजपेयी स्वत: जात्याच उदारहृदयी आणि ओतप्रोत सहिष्णू होते. पण पंडितजींचे हे संस्कार त्यांनी घेतले. अंगी मुरवले आणि पुढे या ऋणाचा जाहीर उच्चार अनेकदा केला. ते वाढत वाढत सर्वजनवादी, अस्सल सहिष्णू राष्ट्रनेते होत गेले.
भारतासारख्या असंख्य ताण्याबाण्यांनी विणल्या गेलेल्या खंडप्राय देशात राष्ट्रीय नेतृत्व हेही सागरासारखे विशाल, सखोल आणि सर्व प्रवाहांना सामावून घेत पुढे जाणारे हवे, याचे आकलन वाजपेयींना फार लवकर झाले. भिवंडीत सत्तरच्या दशकात श्री शिवछत्रपतींच्या जयंतीच्या मिरवणुकीनंतर भयंकर दंगल झाली होती. त्यानंतर, संसदेत बोलताना वाजपेयी यांनी ‘अब हिंदू मार नहीं खायेगा…’ असे आक्रमक भाषण केले. ते गाजले. इंदिराजींनी त्यावर कठोर टीका केली. पण त्यानंतर वाजपेयींनी पुन्हा कधीही अशी भाषा वापरलेली दिसणार नाही. गुजरात दंगल चालू असताना शेजारी बसलेले तेव्हाचे मुख्यमंत्री नरेंद्र मोदी यांना ‘राजधर्म का पालन होना चाहिए..’ असा सल्ला द्यायला ते कचरले नाहीत. या काळातील त्यांचे कमालीचे अस्वस्थ, चिंताक्रांत रूप अनेकांनी नोंदवून ठेवले आहे.
याही दंगलींच्या आधी काही वर्षे ईशान्येच्या दंगलग्रस्त भागाच्या दौऱ्यावर असताना वाजपेयींना मुजम्मिल नावाचा अवघा दहाबारा वर्षांचा मुलगा पोलिस गोळीबारात ठार झाल्याचे समजले. तेव्हा ते या मुलाच्या आईवडिलांना भेटण्याचा हट्ट धरून बसले. तणाव शिगेला असताना ते तेथे गेलेच. त्यांच्या सांत्वनाने तापलेले वातावरण इतके निवळले की, आख्खी वस्ती त्यांना सोडण्यासाठी सोबत चालत आली. इतकी संवेदनशीलता जेव्हा सर्वोच्च पातळीवरचे नेते दाखवतात, तेव्हा तिचा प्रभाव उतरत्या भाजणीने का होईना खालपर्यंत झिरपतो. यामुळेच, ते पहिल्या अयोध्या आंदोलनात कारसेवकांना ‘आप राम की अयोध्या जा रहें हो, रावण की लंका नहीं…’ असे खडसावू शकले.
वाजपेयी यांनी राजकीय जीवनात जी अनेक मूल्ये मानली, त्यातले ‘संवाद’ हे अतिशय मोलाचे मूल्य त्यांच्या रोमारोमात भिनले होते. ‘लोकशाही म्हणजे संवाद’ अशी तर एक व्याख्याच आहे. तिच्यावर त्यांचा विश्वास होता. या संवादातही श्रोत्याची भूमिका दीर्घकाळ आणि अधीर न होता निभावण्याची अचाट क्षमता वाजपेयी यांच्यात होती. त्यामुळेच, पक्षांतर्गत संवाद, मंत्रिमंडळात संवाद, फुटिरतावाद्यांशीही संवाद, चीन व पाकिस्तानशी संवाद आणि नवी पावले टाकताना तज्ज्ञ, वैज्ञानिकांशी संवाद.. असे त्यांचे हे संवाद-तत्त्व होते.
जनता पक्षातील फुटीनंतर बरेच विरोधक चरणसिंह यांच्यावर कमालीचे रूष्ट असताना त्यांच्याशी नव्याने आणि तोही विरोधकांना पुन्हा एकत्र आणण्यासाठी पहिला संवाद साधला, तो वाजपेयींनी. ते विरोधात असताना जसा त्यांना सर्व पंतप्रधानांशी मनमोकळा संवाद साधता आला, तसाच पंतप्रधान झाल्यानंतर जयललिता, मायावती, ममता, चंद्राबाबू, करुणानिधी, जॉर्ज.. अशा साऱ्यांशीही संवाद राखता आला. त्याहीपुढे जाऊन राजकीय संवाद तुटला तरी कटुता ठेवायची नाही, हा तर त्यांचा विलक्षणच गुण होता. या गुणामुळेच सरकार पी. व्ही. नरसिंहराव यांचे आणि आंतरराष्ट्रीय परिषदेला जाणाऱ्या शिष्टमंडळाचे नेतृत्व मात्र वाजपेयींकडे असा चमत्कार घडू शकला.
देशाचे नेतृत्व करण्याआधी वाजपेयींनी प्रदीर्घकाळ विरोधात काम केले. पराभव पेलले. सभेला श्रोते जमल्यावर ‘हारा हुआ वाजपेयी कैसा दिखता है, ये देखने के लिए आप आये हो..’ असे स्वत:वर विनोद केले. तत्त्ववैचारिक बांधिलकी न सोडता अंगी बाळगायची तितिक्षा हा त्यांचा गुण आज विशेषच जाणवतो. ‘सरकार’ ही अखंड चालणारी व्यवस्था आहे आणि सत्ताधारी बदलले तरी काही अंगभूत सातत्य असतेच, याचे जे भान आणि जाणीव वाजपेयी यांनी १९९८ ते २००४ या काळात पंतप्रधानपद सांभाळताना ठेवली, ती परिपक्व राजनीतिज्ञाची खूण होती. नरसिंहराव पायउतार झाल्यानंतर मधला देवगौडा व गुजराल यांचा अल्पकाळ वगळला तर राव व वाजपेयी यांच्या सरकारांच्या कामात विलक्षण एकसूत्रता दिसते. वाजपेयी १३ दिवसांसाठी पंतप्रधान झाले तेव्हा ‘अटलजी, माझे राहिलेले काम पुरे करा..’ हा शपथविधी समारंभातच दिलेल्या आठवणीचा किस्सा प्रसिद्धच आहे. राव यांना दिलेले वचन वाजपेयींनी पुन्हा सत्ता मिळाल्यावर अणुबाँब तयार करून पुरे केले, हेही सर्वांना आठवत असेल. धोरण व कृतिसातत्य ते हे!
वाजपेयींनी अर्थसुधारणांचा वेग रावांपेक्षाही वाढवला. आज ती माहिती तंत्रज्ञान क्रांती भारतात दिसते, तिचे खरे जनक वाजपेयी आहेत. त्यासाठी, त्यांनी काही काळ हे खाते स्वत:कडे घेतले. जुनाट कायद्यांचे जंगल साफ केले. माहिती क्रांतीच्या वाटा खुल्या केल्या आणि भारताला खऱ्या अर्थाने एकविसाव्या शतकात आणून ठेवले. त्यांच्या काळात आर्थिक विकासाचा वेग खाली आला नाही. उलट, तो सतत वर्धमान राहिला. या मागचे एक इंगित माणूस निवडण्याआधी पारखायचा आणि एकदा नेमला की त्याला संपूर्ण स्वातंत्र्य द्यायचे, ही वाजपेयींची कार्यशैली. संरक्षण, परराष्ट्र, अर्थ, निर्गुंतवणूक आणि रस्तेबांधणी या खात्यांमध्ये जी उत्कृष्ट कामगिरी झाली, त्यामागे हे स्वातंत्र्य व सहकाऱ्यांवरचा विश्वास होता. या विश्वासाचे काही फटकेही त्यांना बसले. ते त्यांनी निमूट सोसले.
राजनैतिक गाढ आकलन, भविष्याचा भव्य पट पाहण्याची क्षमता आणि त्याचवेळी जनसामान्यांशी अकृत्रिम थेट संवाद साधण्याची कला असे सगळे गुण एकत्रित असणारे नेते फार दुर्मिळ असतात. तात्त्विक तडजोड न करता आपले लोकनेतृत्व वर्धिष्णू ठेवणे हे महाकाय आव्हान असते. ते वाजपेयी यांनी पेलताना भारतीय राष्ट्रवादाच्या तत्त्वज्ञानाचे व्रत क्षणभरही डोळ्यांआड होऊ दिले नाही. असे तत्त्वज्ञान सहज कसे वागवता येते आणि राजकीय व सामाजिक तापमान न वाढवता आपले आग्रह अधोरेखित कसे करता येतात, हे त्यांच्याकडून शिकण्यासारखे आहे. आपल्या प्रदीर्घ राजकीय कारकिर्दीची अनेक दशके पुरेल, इतकी संपन्न शिदोरी अटलबिहारी वाजपेयी यांनी मागे ठेवली आहे. ती वारंवार पाहावी मात्र लागेल!
(लेखक ‘महाराष्ट्र टाइम्स’ ला सहायक संपादक आहेत)
9821504025
