साभार: साप्ताहिक साधना
साधना युवा दिवाळी अंक २०१९
– विनायक पाचलग
हे असे निर्णय तिने का घेतले, याचं लॉजिक तिनेच वेगवेगळ्या भाषणांत आणि मुलाखतीत सांगून ठेवलं आहे. जे आजच्या पिढीला फारच उपयुक्त आहे. ती असं म्हणते की, ‘हॅव इम्पॅक्ट!’ म्हणजे तुमचं काम तुमच्या समाजावर किती परिणाम करत आहे हे सर्वाधिक महत्त्वाचं! हे दोन्ही रोल निवडताना आपल्या कामाचा जगावर परिणाम होईल याची खात्री तिला होती, म्हणून तिने जाणीवपूर्वक क्रमांक दोनचं स्टार्टअपमधील पद निवडलं. दुसरं तत्त्व ती सांगते की, ‘मेजर ग्रोथ’ म्हणजे तुमच्या कामाने तुमची आणि संस्थेची वाढ किती झाली ते महत्त्वाचं.
……………………………………………………
शेरील सँडबर्ग! हे नाव मी पहिल्यांदा ऐकलं ते 2012 च्या आयआयटी टेकफेस्टमध्ये. तिथे कोणी तरी फेसबुकचा सिनिअर प्रतिनिधी त्यांच्या नव्या बदलांविषयी बोलत होता आणि त्या एकाच भाषणात त्याने शेरील सँडबर्गचा उल्लेख कमीत कमी पाच-सहा वेळा केला असेल. अर्थातच कुतूहलाने त्या व्यक्तीबद्दल गुगल केले व त्यानंतर जी माहिती मिळाली, त्याने अचंबित तर झालोच; पण पुढे आजतागायत तिला फॉलो करत राहिलो आणि त्यातून डिजिटल जगाच्या या सम्राज्ञीबद्दल अनेकानेक पैलू उलगडत गेले. आजच्या माझ्या वयाच्या पिढीला गुगल व फेसबुक माहीत नसणे अशक्य आहे आणि त्यातल्या जवळपास प्रत्येकाने गुगल किंवा फेसबुक वापरलेलेसुद्धा आहे. शेरील सँडबर्ग म्हणजे या दोन्ही कंपन्यांची कर्तीधर्ती!
सन 2008 पर्यंत ती गुगलमध्ये व्हाईस प्रेसिडेंट म्हणून काम करत होती, त्यानंतर आजतागायत ती फेसबुकची चीफ ऑपरेटिंग ऑफिसर आहे. सीओओ हे कोणत्याही कंपनीतले क्रमांक दोनचे पद. त्यामुळे आपल्याला गुगलचे संस्थापक सर्जी बिन किंवा लॅरी पेज माहीत असतात किंवा मग फेसबुकचा संस्थापक मार्क झुकेरबर्ग. पण या सगळ्यांच्या डोक्यात आलेल्या संकल्पना प्रत्यक्ष आणायला एक उत्तम वजीर लागतो, तो त्या कंपन्यांचा सीओओ असतो. शेरील ही तशी वजीर आहे.
गेली 11 वर्षे फेसबुक जगावर राज्य करत असताना ती ते राज्य शब्दशः मार्क झुकेरबर्गच्या शेजारी बसून सांभाळत आहे. याआधी ती असेच काहीसे काम गुगलमध्ये करायची. गुगलच्याही आधी ती अमेरिकन सरकारच्या एका खात्यात चीफ ऑफ स्टाफ म्हणून कार्यरत होती. थोडक्यात काय तर, ही पन्नास वर्षीय शेरील एकविसाव्या शतकातील जगातील सर्वाधिक प्रभावशाली महिला आहे, असे म्हणता येईल. फेसबुकच्या बोर्डवर असणारी एकमेव महिला, शिवाय फॉर्च्युन 500 मधील अनेक कंपन्यांशी कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे कनेक्टेड असणं, जवळपास 100 अब्ज रुपयांची स्वतःचे नेट वर्थ (बाजारभाव) असणं या सगळ्याच गोष्टी तिची ताकद अधोरेखित करतात. पण शेरील सँडबर्ग ही इतकी ताकदवान आहे म्हणून केवळ महत्त्वाची नाही, तर तिचं तिथं असणं हे आजच्या जगातल्या 50 टक्के समुदायाचे- अर्थात महिलांचे प्रतिनिधित्व करणारे आहे म्हणून ते महत्त्वाचे आहे.
आज जग कसं चालावं, हे फेसबुक आणि गुगल ठरवते. अगदी अमेरिकेचा राष्ट्राध्यक्ष कोण असावा, इथंपासून ते आज कोणता विषय लोकांसमोर गेला पाहिजे इथपर्यंतचं सगळंच गुगल आणि फेसबुक ठरवतं. ब्रेक्झिट घडवण्यापासून ते अनेक देशांत क्रांती होण्यापर्यंत सगळं काही घडतंय, घडवलं जातंय ते इथूनच. अशा वेळी तिथे महिलांचा, महिलांबद्दलचा विचार करणारे कोणी तरी हवंच ना? ते काम गेली कित्येक वर्षे शेरील सँडबर्ग करत आहे. आज सोशल मीडिया वापरण्यामध्ये जेवढे पुरुष आहेत, तेवढ्याच स्त्रिया आहेत; मग स्त्रियांना नक्की हा सोशल मीडिया कसा हवा? त्यांचा हे माध्यम वापरण्याचा पॅटर्न कसा आहे? इन्स्टाग्राम महिला कशासाठी वापरतात आणि पुरुष कशासाठी वापरतात? या सगळ्यांत महिलांची प्रायव्हसी कशी जपायला हवी? हा संपूर्ण विचार शेरील करते आणि करत राहील. त्यामुळे, जगभरच्या महिलांसाठी ती एक आधार आहे, हे नक्की.
शेरील जितकी महत्त्वाची आहे, त्याहून महत्त्वाची आहे तिची कहाणी. अमेरिकन सरकार सोडून शेरील गुगलमध्ये आली, तेव्हा गुगल ही शंभरभर लोक काम करत असणारी एक छोटी कंपनी होती. अमेरिका सरकारच्या अत्यंत ताकदवान यंत्रणेतून बाहेर पडून एका छोट्या कंपनीत यायला खूप धाडस लागतं. पण प्रवाहाविरुद्ध पोहायचे धाडस तिने केले आणि गुगलला एक जायंट बनवत गेली. तिने 2008 मध्ये गुगल सोडायचा निर्णय घेतला, तेव्हा गुगल एक बलाढ्य कंपनी झालेली होती. अशा वेळी, कोणत्याही मोठ्या कंपनीची सीईओ म्हणजेच टॉप बॉस म्हणून काम करायची संधी तिला सहज मिळाली असती. पण तिने फेसबुकची निवड केली आणि तीही दोन नंबरच्या सीओओ पोस्टसाठी.
शेरील सँडबर्ग! हे नाव मी पहिल्यांदा ऐकलं ते 2012 च्या आयआयटी टेकफेस्टमध्ये. तिथे कोणी तरी फेसबुकचा सिनिअर प्रतिनिधी त्यांच्या नव्या बदलांविषयी बोलत होता आणि त्या एकाच भाषणात त्याने शेरील सँडबर्गचा उल्लेख कमीत कमी पाच-सहा वेळा केला असेल. अर्थातच कुतूहलाने त्या व्यक्तीबद्दल गुगल केले व त्यानंतर जी माहिती मिळाली, त्याने अचंबित तर झालोच; पण पुढे आजतागायत तिला फॉलो करत राहिलो आणि त्यातून डिजिटल जगाच्या या सम्राज्ञीबद्दल अनेकानेक पैलू उलगडत गेले. आजच्या माझ्या वयाच्या पिढीला गुगल व फेसबुक माहीत नसणे अशक्य आहे आणि त्यातल्या जवळपास प्रत्येकाने गुगल किंवा फेसबुक वापरलेलेसुद्धा आहे. शेरील सँडबर्ग म्हणजे या दोन्ही कंपन्यांची कर्तीधर्ती!
सन 2008 पर्यंत ती गुगलमध्ये व्हाईस प्रेसिडेंट म्हणून काम करत होती, त्यानंतर आजतागायत ती फेसबुकची चीफ ऑपरेटिंग ऑफिसर आहे. सीओओ हे कोणत्याही कंपनीतले क्रमांक दोनचे पद. त्यामुळे आपल्याला गुगलचे संस्थापक सर्जी बिन किंवा लॅरी पेज माहीत असतात किंवा मग फेसबुकचा संस्थापक मार्क झुकेरबर्ग. पण या सगळ्यांच्या डोक्यात आलेल्या संकल्पना प्रत्यक्ष आणायला एक उत्तम वजीर लागतो, तो त्या कंपन्यांचा सीओओ असतो. शेरील ही तशी वजीर आहे.
गेली 11 वर्षे फेसबुक जगावर राज्य करत असताना ती ते राज्य शब्दशः मार्क झुकेरबर्गच्या शेजारी बसून सांभाळत आहे. याआधी ती असेच काहीसे काम गुगलमध्ये करायची. गुगलच्याही आधी ती अमेरिकन सरकारच्या एका खात्यात चीफ ऑफ स्टाफ म्हणून कार्यरत होती. थोडक्यात काय तर, ही पन्नास वर्षीय शेरील एकविसाव्या शतकातील जगातील सर्वाधिक प्रभावशाली महिला आहे, असे म्हणता येईल. फेसबुकच्या बोर्डवर असणारी एकमेव महिला, शिवाय फॉर्च्युन 500 मधील अनेक कंपन्यांशी कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे कनेक्टेड असणं, जवळपास 100 अब्ज रुपयांची स्वतःचे नेट वर्थ (बाजारभाव) असणं या सगळ्याच गोष्टी तिची ताकद अधोरेखित करतात. पण शेरील सँडबर्ग ही इतकी ताकदवान आहे म्हणून केवळ महत्त्वाची नाही, तर तिचं तिथं असणं हे आजच्या जगातल्या 50 टक्के समुदायाचे- अर्थात महिलांचे प्रतिनिधित्व करणारे आहे म्हणून ते महत्त्वाचे आहे.
आज जग कसं चालावं, हे फेसबुक आणि गुगल ठरवते. अगदी अमेरिकेचा राष्ट्राध्यक्ष कोण असावा, इथंपासून ते आज कोणता विषय लोकांसमोर गेला पाहिजे इथपर्यंतचं सगळंच गुगल आणि फेसबुक ठरवतं. ब्रेक्झिट घडवण्यापासून ते अनेक देशांत क्रांती होण्यापर्यंत सगळं काही घडतंय, घडवलं जातंय ते इथूनच. अशा वेळी तिथे महिलांचा, महिलांबद्दलचा विचार करणारे कोणी तरी हवंच ना? ते काम गेली कित्येक वर्षे शेरील सँडबर्ग करत आहे. आज सोशल मीडिया वापरण्यामध्ये जेवढे पुरुष आहेत, तेवढ्याच स्त्रिया आहेत; मग स्त्रियांना नक्की हा सोशल मीडिया कसा हवा? त्यांचा हे माध्यम वापरण्याचा पॅटर्न कसा आहे? इन्स्टाग्राम महिला कशासाठी वापरतात आणि पुरुष कशासाठी वापरतात? या सगळ्यांत महिलांची प्रायव्हसी कशी जपायला हवी? हा संपूर्ण विचार शेरील करते आणि करत राहील. त्यामुळे, जगभरच्या महिलांसाठी ती एक आधार आहे, हे नक्की.
शेरील जितकी महत्त्वाची आहे, त्याहून महत्त्वाची आहे तिची कहाणी. अमेरिकन सरकार सोडून शेरील गुगलमध्ये आली, तेव्हा गुगल ही शंभरभर लोक काम करत असणारी एक छोटी कंपनी होती. अमेरिका सरकारच्या अत्यंत ताकदवान यंत्रणेतून बाहेर पडून एका छोट्या कंपनीत यायला खूप धाडस लागतं. पण प्रवाहाविरुद्ध पोहायचे धाडस तिने केले आणि गुगलला एक जायंट बनवत गेली. तिने 2008 मध्ये गुगल सोडायचा निर्णय घेतला, तेव्हा गुगल एक बलाढ्य कंपनी झालेली होती. अशा वेळी, कोणत्याही मोठ्या कंपनीची सीईओ म्हणजेच टॉप बॉस म्हणून काम करायची संधी तिला सहज मिळाली असती. पण तिने फेसबुकची निवड केली आणि तीही दोन नंबरच्या सीओओ पोस्टसाठी.
लोकांना हे भाषण आवडले ते शेरीलच्या अंतर्बाह्य प्रांजळपणामुळे. तिच्या बोलण्यात ना उपदेशाचा डोस होता, ना ‘मीच जग बदलणार’ असा अविर्भाव. आपल्या भाषणामुळे लोकांना फरक पडू शकतो आणि बदल घडू शकतो, हे कळल्यावर तिने तिथेच न थांबता 2013 साली ‘लिन इन’ नावाचे याच विषयाला वाहिलेले एक पुस्तक लिहिले; जे आजही बेस्ट सेलर आहे. नंतर याच विषयाला वाहिलेले हजारो फोकस ग्रुप जगभरात उभे केले, असंख्य कार्पोरेट्‌समध्ये जेंडर डायव्हर्सिटीबद्दल जनजागृती आणली आणि आपल्या कृतीतून कार्पोरेटचे विश्व महिलांसाठी अधिक सोपे व सुलभ केले.
ती फेसबुकमध्ये आली, त्या वेळी फेसबुकसुद्धा फक्त शंभर- दोनशे माणसांची कंपनी होती आणि मार्क झुकेरबर्ग तर ऐन विशीतला पोरगा होता. त्या वेळी, त्याच्याहून वयाने 15 वर्षांनी मोठी असणारी शेरील वेळ वाया घालवत आहे, अशा अर्थाची टीका तंत्रज्ञानवर्तुळात झाली होती. पण तिने तो निर्णय योग्य तर ठरवलाच, शिवाय गेल्या 10 वर्षांत फेसबुकला गुगलच्या शेजारी नेऊन बसवलं. हे असे निर्णय तिने का घेतले, याचं लॉजिक तिनेच वेगवेगळ्या भाषणांत आणि मुलाखतीत सांगून ठेवलं आहे- जे आजच्या पिढीला फारच उपयुक्त आहे. ती असं म्हणते की,
‘हॅव इम्पॅक्ट!’ म्हणजे ‘तुमचं काम तुमच्या समाजावर किती परिणाम करत आहे, हे सर्वाधिक महत्त्वाचं! हे दोन्ही रोल निवडताना आपल्या कामाचा जगावर परिणाम होईल याची खात्री तिला होती, म्हणून तिने जाणीवपूर्वक क्रमांक दोनचं स्टार्टअपमधील पद निवडलं. दुसरं तत्त्व ती सांगते की, ‘मेजर ग्रोथ’ म्हणजे तुमच्या कामाने तुमची आणि संस्थेची वाढ किती झाली, ते महत्त्वाचं. ग्रोथला महत्त्व दिले की, करिअर आपोआप चांगले होतेच. मिळणारे पद आणि मेहनत यापेक्षा ग्रोथ महत्त्वाची’.
ती आणखी एक तत्त्व सतत बोलून दाखवते. ते म्हणजे, थिंक बिग. तुम्ही आता जे काम करत आहात, त्यापेक्षा हे काम तुम्हाला मोठं करत कुठवर नेता येईल ते जास्त महत्त्वाचं तो स्कोप असला, तर मनाची तयारी करायची की- ‘मी हे करणारच!’ आणि उडी मारायची. तिची स्वतःची म्हणून आणखी काही मूल्ये आणि तत्त्वे आहेत. त्यांच्याबद्दल ती पदवीदान समारंभातून, मुलाखतीतून सतत बोलत असते. वेळ मिळाल्यास प्रत्येकानं तिच्या भाषणाच्या क्लिप्स युट्यूबवर ऐकल्या आणि पाहिल्या पाहिजेत, एवढं नक्की. इतकं सगळं होऊनही शेरील तंत्रज्ञान आणि बिझनेस वर्तुळाच्या बाहेर फारशी परिचित नव्हती.
मात्र, 2010 मध्ये तिला ‘टेड’ या प्रख्यात व्याख्यानमालेमध्ये बोलायचे निमंत्रण आले, तिने तिथे ‘व्हाय वी हॅव टू फ्यू वुमन लीडर्स ॲट द टॉप?’ या विषयावर व्याख्यान दिले. या व्याख्यानाच्या सुरुवातीलाच तिने काही धक्कादायक गोष्टी सांगितल्या. त्यापैकी महत्त्वाची गोष्ट ही होती की, अमेरिकेत काम करणाऱ्या व लग्न झालेल्या महिलांपैकी फक्त 33 टक्के महिलांना मुले आहेत. याउलट, काम करणाऱ्या आणि लग्न झालेल्या पुरुषांपैकी 66 टक्के पुरुषांना मुले आहेत. याचा अर्थ असा की, ‘घर का नोकरी?’ हा प्रश्न जागतिक असून त्यात महिलेचे आई, बायको म्हणून असणारे काम आणि बॉस म्हणून ऑफिसातले काम यात कुचंबणाच होत राहते.
शेरील एका मोठ्या ऑफिसमध्ये मीटिंगसाठी गेली होती तेव्हा तिला महिलांसाठी वेगळी वॉशरूमच सापडेना. तेव्हा तिच्या होस्टने हे मान्य केलं होतं की- ते या ऑफिसमध्ये एक वर्ष आहेत, पण त्यांना त्या ऑफिसमध्ये भेटायला येणारी ती पहिलीच महिला आहे. या साऱ्यातून तिने हे अधोरेखित केले की, काळानुरूप महिला जरी कमावत्या झाल्या, तरी त्यांचे प्रश्न संपलेले नाहीत. त्यांच्यापुढील अडचणी प्रचंड आहेत आणि ज्या कार्यरत महिला आहेत, त्या अजून त्यांच्या क्षेत्रातील टॉपच्या पोझिशनवर पोहोचल्या नाहीत. त्यामुळे महिला कमावत्या झाल्या असल्या, तरी त्या अजूनही डिसिजनमेकर नाहीत. त्याच भाषणात ती म्हणते, ‘‘माझ्याकडे या प्रश्नांची परिपूर्ण उत्तरे नाहीत. मी या भाषणाला येत असताना माझ्या तीन वर्षांच्या मुलाचं रडणं थांबवू शकले नाही.’’ हे प्रांजळपणे कबूल करत तिने हा फरक कमी करण्यासाठी थिअरी मांडली.
ती म्हणजे- ‘लीन इन’- अर्थात झोकून द्या. महिलांनी टॉपला यावं यासाठी स्वतःला झोकून द्यावं. त्यासाठी तीन सोपी आणि छोटी तत्त्वं पाळावीत, अशी मांडणी तिनं केली. त्यातलं पहिलं म्हणजे ‘सीट ॲट द टेबल’. म्हणजे काय तर- आपण समान आहोत हा भाव मनात ठेवून जी कमांड कामाच्या जागी पुरुष ठेवतात तशीच ठेवा. स्वतःला इन्‌फिरीअर मानू नका. दुसरं- स्वतःच्या पार्टनरला खराखुरा जोडीदार बनवा, म्हणजे त्याला विश्वासात घ्या. आणि तिसरं- भविष्याचा विचार करून वर्तमानात स्वतःवर निर्बंध घालू नका. ही मांडणी भलतीच गाजली.
आजही टेडवरच्या सर्वाधिक पाहिल्या गेलेल्या भाषणांत याचा समावेश होतो. हे भाषण गाजायचे एक प्रमुख कारण म्हणजे- ना यात पुरुषांवर आगपाखड आहे, ना क्रांती करायचे आवाहन! अगदी सोपा, साधा आणि सहज कळण्याजोगा फेमिनिझम ती मांडत होती. त्यात रोजच्या जगण्यातल्या महिलांच्या समस्यांचा सहज उल्लेख होता आणि छोट्या उपायांनी तो कसा बदलता येईल याची उदाहरणे होती. एक उदाहरणच द्यायचं झालं तर शेरील असं सांगते की- ती प्रेग्नन्ट होती आणि गुगलमध्ये काम करत होती, तेव्हा कंपनी आणि पार्किंग लांब असल्याने तिला अनेकदा त्रास होत असे. एक दिवस असाच त्रास झाल्यावर ती तडक उठून त्या वेळचा सीईओ असलेल्या इरिककडे गेली आणि गरोदर महिलांसाठी ऑफिसजवळ पार्किंग का हवे यासाठी भांडली. पण केबिनमधून बाहेर आल्यावर तिच्या लक्षात आले की, जोपर्यंत तिला स्वतःला हा त्रास होत नव्हता, तोवर तिलाही या प्रश्नाची जाणीव झाली नव्हती आणि आजवर गुगलमधल्या इतर अनेक महिलांनी हा त्रास सहन केला असणार व त्या गप्प बसल्या असणार. एक महिला असूनही ती स्वत: यावर आधीच विचार करू शकली नाही, म्हणून ती खजील झाली होती. असे छोटे-छोटे प्रसंग मांडून शेरीलने ही परिस्थिती बदलायला हवी, हे ठामपणे मांडले.
कर्तृत्वाने शेरीलच्या त्यातल्या त्यात जवळ जाणारी महिला म्हणजे याहूची पूर्वीची सीईओ मेरिसा मेयर. पण जेव्हा ती ‘याहू’ची सीईओ झाली, तेव्हा मेरिसबद्दल उठलेली वादळेसुद्धा तिने नमूद केली आहेत. भविष्यात आपल्यावर घर, नवरा, कुटुंब या जबाबदाऱ्या येणार आहेत; म्हणून आजचे आपले प्रमोशन, काम, नवी जबाबदारी महिला नाकारतात व भविष्यासाठी वर्तमान मारतात, हे एक महत्त्वाचे सत्य तिने त्या उदाहरणातून नमूद केले होते. लोकांना हे भाषण आवडले ते शेरीलच्या अंतर्बाह्य प्रांजळपणामुळे. तिच्या बोलण्यात ना उपदेशाचा डोस होता, ना ‘मीच जग बदलणार’ असा आविर्भाव.
