– अमित जोशी
अंतराळ क्षेत्रात रुची असणाऱ्यांसाठी ३0 मे शनिवार हा ऐतिहासिक दिवस ठरला. या दिवशी अमेरिकेच्या ‘स्पेस एक्स’ या खाजगी कंपनीने दोन अंतराळवीरांना अवकाशात यशस्वीरित्या धाडले.
आता तुम्ही म्हणाल यात काय विशेष ? कारण अंतराळवीरांच्या अवकाश वाऱ्या तर गेली अनेक वर्षे नित्यनियमाने सुरु आहेत की….
मात्र हे समानवी अवकाश उड्डाण खऱ्या अर्थाने दूरगामी आहे.
सर्वात पहिली गोष्ट म्हणजे अवकाश वारी मग ती कृत्रिम उपग्रहाची असो, दुसऱ्या ग्रहाच्या दिशेने पाठवलेल्या यानाची असो वा मानवाची….अवकाश वारी ही काही सोपी गोष्ट नाही. अत्यंत खार्चिक, तंत्रज्ञानाच्या बाबतीत अत्यंत क्लिष्ट अशा या मोहिमा असतात.
खर्चिक या अर्थाने की एक किलो वजानाची गोष्ट जर अवकाशात पाठवायची असेल तर किमान 20 हजार डॉलर्स पेक्षा कितीतरी जास्त खर्च येतो. हे तंत्रज्ञान अत्यंत अवघड – गुंतागुंतीचे असल्याने प्रशिक्षित मनुष्यबळाची अक्षरशः फौज लागते शिवाय मोठ्या प्रमाणात पायाभूत सुविधा उभ्या कराव्या लागतात. त्यामुळे या भानगडीत खाजगी कंपनीने पडण्याचा प्रश्न येत नाही.
म्हणूनच आत्तापर्यंत जगात अवकाश तंत्रज्ञान क्षेत्रात ज्या काही मोहिमा सुरु आहेत त्या सरकारी आशिर्वादानेच. म्हणजेच बघा ना…अमेरिकेची ‘नासा’, भारताची ‘इस्त्रो’, रशियाची Roscosmos, जपानची Japan Aerospace Exploration Agency, चीनची China National Space Administration (CNSA), युरोपातील 22 देशांची युरोपियन स्पेस एजन्सी – European Space Agency, कॅनडा स्पेस एजन्सी या प्रमुख अवकाश तंत्रज्ञान क्षेत्रातील संस्था….या सर्व संस्था सरकारी मालकीच्या आहेत. म्हणजेच सरकारने निश्चित केलेली सामरिक गरज लक्षात घेऊन या संस्था काम करतात, संस्थेच्या खर्चाचा भार संबधित सरकार उचलते.
मात्र अमेरिकेत गेल्या काही वर्षात वेगळी पावले उचलली गेली. नासाचा व्याप वाढत असल्याने उपग्रह बनवणे, रॉकेट तयार करणे, अवकाश तंत्रज्ञानाशी संबंधित उपकरणांची निर्मिती करणे अशी कामे खाजगी कंपन्यांवर सोपवायला सुरुवात केली. यामुळेच अमेरिकेत बलाढ्य बोईंग, नॉर्थन ग्रुमॅन, लॉकहिड मार्टिन, स्पेस एक्स, ब्लूऑरिजिन, वर्जिन गॅलॅक्टिक अशा विविध काही खाजगी कंपन्या अवकाश तंत्रज्ञान क्षेत्रात उभ्या राहू लागल्या. यापैकी काही कंपन्यांनी विविध उपग्रह, याने तयार केली, रॉकेट तयार केले, मात्र समानवी मोहिम कोणी करु शकलं नव्हतं, ते स्पेस एक्सने करुन दाखवलं.
याचे महत्व काय ?….यासाठी आपल्या देशातील काही उदाहरणे पाहू. १९९१ पर्यंत देशात दोनच दूरसंचार कंपन्या होत्या…..बीएसएनएल, एमटीएनएल…या सरकारी कंपन्या. या क्षेत्रात खाजगी कंपन्यांना सरकारनेच वाट करुन दिली. या क्षेत्रातील स्पर्धेने सर्वसामान्याला किती फायदा झाला आहे हे मुद्दाम लिहायची गरज नाही. तेच दुचाकी-चारचाकी गाड्यांना लागू पडते. आज विविध कार निर्मिती करणाऱ्या कंपन्यांमुळे दुचाकी-चारचाकी गाड्या या सर्वसामान्यांच्या आवाक्यात आल्या आहेत. चार चाकी गाडी, दुचाकी गाडी या काही आता चैन राहिली नसून गरजेची गोष्ट झाली आहे. पुर्वी सरकारचे दूरदर्शन हेच दृकश्राव्य माध्यम होते, आता चित्र किती आमूलाग्र बदललं आहे, हे आपण बघतोच.
असाच बदल भविष्यात ‘स्पेस एक्स’च्या आजच्याच मोहिमेमुळे होणार आहे.
स्पेस एक्सने ‘ड्रॅगन – २’ या अवकाश कुपीतून डग्लस हुर्लेय, रॉबर्ट बेहकेन या दोन अंतराळवीरांना अवकाशात यशस्वीरित्या पोहचवले. ही अवकाश कुपी लवकरच म्हणजे ३१ मे ला ‘आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानक’ ला जोडली जाईल. मग हे दोन अंतराळवीर या स्थानकात असलेल्या तीन अवकाश अंतराळवीरांबरोबर तीन महिने रहातील. त्यानंतर याच ड्रॅगन -२ मधून हे दोन अंतराळवीर पृथ्वीवर परत येतील असे नियोजन आहे.
समानवी अवकाश मोहिमेत स्पेस एक्सच्या प्रवेशाने या क्षेत्रात आमूलाग्र बदल होणार आहेत.
जे जपान, युरोपियन स्पेस एजन्सी, कॅनडा, भारत या बलाढ्य देशांच्या अवकाश संस्थांना जमले नाही ते अमेरिकेतील एका खाजगी कंपनीने करुन दाखवले. लवकरच या रांगेत बोईंग कंपनी जाऊन बसणार आहे. यामुळे भविष्यात अवकाश सफर ही नाविण्यपूर्ण गोष्ट रहाणार नाही.
जसं कृत्रिम उपग्रहांमुळे मोबाईल, इंटरनेट, दूरचित्रवाणी सेवा यामध्ये काहीही नावीन्य असं राहिलं नाहीये, उलट याचा वारेमाप फायदा आपण नकळत उपभोगतो आहोत, तसंच भविष्यात अवकाश वारीचे होणार आहे. जसं थोडेसे पैस साठवून आपण युरोप, लडाखची टूर सहज करतो तसं भविष्यात अवकाशवारीचे होणार आहे. तोपर्यंत अवकाश तंत्रज्ञान क्षेत्रातही न भूतो न भविष्यती असे बदल झालेले असतील. चांद्रवारी ही नित्यनियमाची गोष्ट झालेली असेल, मंगळ आवाक्यात आलेला असेल. चांद्र आणि मंगळ स्वारीमुळे तंत्रज्ञानात झालेल्या प्रगतीचे फायदे हे पृथ्वीवरील सर्वसामान्यांना सहज मिळायला सुरुवात झालेली असेल.
आता स्पेस एक्स बद्दल थोडंसं. ‘स्पेस एक्स’ कंपनीच्या या वाटचालीमागे आहेत, कंपनीचे सर्वेसर्वा – संस्थापक, अब्जाधीश उद्योगपती ४८ वर्षाचे एलॉन मस्क. नुसता पैसा असुन चालत नाही, तर वेगगेवळ्या संकल्पना राबवण्याची धमक, मोकळेपणा, दूरदृष्टी पण त्यापेक्षा तंत्रज्ञानावर अचाट प्रेम या गोष्टी एलॉन मस्कमध्ये असल्यानेच स्पेस एक्सची वाटचाल जोरात सुरु आहे. रॉकेटचा पुर्नवापर ही संकल्पना प्रत्यक्षात आणत अवकाश मोहिमांचा खर्च कमी करण्याचे श्रेय ‘स्पेस एक्स’ कंपनीला जाते. म्हणजे काय तर जेव्हा रॉकेट अवकाशात झेप घेतो तेव्हा विविध टप्प्यांवर त्याचे भाग वेगळे होतात आणि पृथ्वीवर येऊन किंवा पृथ्वीच्या वातावरणात नष्ट होतात. तेव्हा या रॉकेटच्या पहिल्या टप्प्यातील भाग पृथ्वीवर सुरक्षित परत आणून त्याचा पुर्नवापर करण्याचा चमत्कार हा स्पेस एक्सने प्रत्यक्षात केला आहे. (लेखाच्या शेवटी या विषयातील Video अवश्य पाहा)
ध्येयवेडेपणा असलेल्या एलॉन मस्क चे आणखी काही उद्योग पुढीलप्रमाणे….
Tesla कंपनी – वीजेवर चालणाऱ्या कारचे जगात सर्वाधिक उत्पादन करणारी कंपनी.
सोलरसिटी – घरगुती आणि व्यापारी क्षेत्रात सोलर पॅनलद्वारे वीज निर्मिती करणारी जगातील एक अग्रगण्य कंपनी.
हायपरलूप – या संकल्पनेचे जनकच एलॉन मस्क हे आहेत. प्रायोगिक तत्तावर विविध ठिकाणी प्रयोग सुरु.
The Boring Company – भूमिगत बोगद्यांचे नेटवर्क तयार करत शहराखाली रस्ते वाहतूक अबाधित ठेवण्याची संकल्पना मस्क यांनी मांडली असून या कंपनीद्वारे वॉशिग्टन, शिकागो, लास वेगास इथे प्रकल्पांना सुरुवातही झाली आहे.
अशा विविध संकल्पना राबवत एलॉन मस्क यांनी जगात दबदबा निर्माण केला आहे. एवढंच नाही कृत्रिम बुद्धीमत्तेवरही मोठं काम मस्क यांनी हाती घेतलं आहे.
याआधी सुद्धा जगाच्या प्रगतीमध्ये एखादा उद्योगपती किंवा त्यांच्या कंपनीने मोठी कामगिरी बजावल्याचं अनेकदा दिसून आलं आहे. तेव्हा अवकाश तंत्रज्ञान क्षेत्रात बदलाची, प्रगतीची सुरुवात स्पेस एक्सने केली आहे असं म्हटलं तर ती अतिशयोक्ती ठरणार नाही.
(लेखक झी २४ तास या वृत्त वाहिनीत कार्यरत आहेत.अवकाश तंत्रज्ञान आणि संरक्षण क्षेत्रातील घडामोडी हे त्यांचे आवडते विषय आहेत)
98332 24281
