सायबरदुनिया तुमच्यात काय बदलं घडविते?

हे सगळं करत असताना एक महत्वाची गोष्ट घडते. ती म्हणजे, आॉफलाईन दुनियेतले तुम्ही आणि आॉनलाईन असतानाचे तुम्ही यात जमीनअस्मानाचा फरक असतो. तुम्ही तुमच्या मुलाला पुस्तक वाचून दाखवताना, कुटुंबियांशी बोलताना, जोडीदाराबरोबर गप्पा मारताना जे काही असता ते आॉनलाईन दुनियेत पूर्णपणे बदलून जाता.

एकतर पृथ्वीवरचं आपलं भौतिक अस्तित्व आणि सायबरदुनिेयेतलं आपलं विश्व ही दोन वेगळी जगं आहेत. या अर्थानं सायबरस्पेस खरी मानायची का भासमान? या प्रश्नाचं उत्तर “हो” असं आहे. मोबाईल फोनवर बोलताना, इमेल चेक करताना, वेबसाईट धुंडाळताना तुम्ही पूर्णपणे वेगळ्या दुनियेत गेलेले असता. आॉनलाईन असताना तुमच्या जाणीवा, भावना, प्रतिसाद आणि तुमचं वागणं वेगळंच असतं.

 उदाहरणार्थ, प्रत्यक्ष आयुष्यात अचूक वेळ पाळणारे लोक आॉनलाईन असताना वेळेचं भान विसरतात. रोजच्या आयुष्यात घड्याळाच्या काट्यांना आयुष्य बांधल्यासारख्या लोकांना नेटवर गेल्यावर मात्र घड्याळात मिनिटं निघून गेली का तास हे सहजी कळत नाही. त्यातला महत्वाचा भाग म्हणजे आॉनलाईन दुनियेत “टाईम डिस्टॉर्शन इफेक्ट” होतो. आॉनलाईन दुनियेत आपल्याला प्रत्यक्षातल्या आयुष्याचा, आपल्या व्यक्तिमत्वाचा आणि आपल्या प्राधान्यक्रमानं करायच्या कामांचा विसर पडतो. आपण तिथे “अॅलिस इन वंडरलॅंड” मधल्या अॅलिससारखं हरवून जातो. वेळेचं भान हरपल्यानं आॉनलाईन असताना गॅसवरची भाजी करपली, मीटिंगची वेळ निघून गेली असं बर््यालचदा होतं.

याचं महत्वाचं कारण म्हणजे सायबरचं विश्व गेल्या २० वर्षात निर्माण झालं आहे. कोणत्याही व्यक्तीला नवीन घरात, नवीन शाळेत, वेगळ्या शहरात किंवा परदेशात गेल्यानंतर आपलं वागणं तिथल्या वातावरणाशी जुळवून घ्यायला लागतं. तसं करताना आपल्यात मानसिक बदल घडवावे लागतात. काही बदल आपोआप घडतात. अशा नवीन ठिकाणी रुजताना एक वेगळं आत्मभान येत जातं. पण त्या जगाशी जुळवून घ्यायला वेळ लागतो. सायबरविश्वाच्या बाबतीत आपलं नेमकं हेच झालं आहे. या बदलत्या सायबरजगात स्वत:ला जुळवून घेणं अनेकांना त्रासदायक ठरतं. यामुळे गोंधळ उडतो. हा गोंधळ काढून टाकण्याचा एक मार्ग म्हणजे याबद्दल जास्तीत जास्त माहिती करुन घेणं. सायबरचं वातावरण आपल्यावर कसा परिणाम करतं ते जाणून घेणं.

पण मुळात आॉनलाईन असताना आपल्यात बदल होतो हे अनेकजण मान्य करत नाहीत. आपल्याच घरात, नेहमीच्या खुर्चीवर, सवयीच्या वस्तू भोवताली विखुरलेल्या असतात. पण आपण कम्प्युटरवर वेगळ्या दुनियेत असतो हे त्यांना मान्य होत नाही. ते प्रत्यक्षात प्रवास करुन कुठेच गेलेले नसतात असं त्यांचं मत असतात. त्याचवेळी सायबरविश्व वेगळं असल्यामुळे वास्तव जगातल्या त्यांच्या जाणिवा, संवेदना सायबरस्पेसमध्ये वेगळ्या प्रकारे काम करतात.

एखादा माणूस सायबरदुनियेत काय काय वापरतो, कोणत्या वेबसाईटस पहातो, कोणत्या जाहिरातींवर क्लिक करतो, कोणत्या वेबसाईटसवर अनेकदा जातो अशा अनेक गोष्टींवरुन तो माणूस सायबरदुनियेत कसा जगतो ते कळतं. तो काय करतो आणि काय करत नाही याचाही पत्ता लागतो. त्या व्यक्तीचं सायबरदुनियेतलं वागणं कसं असेल हे तिचं प्रत्यक्षातलं वय, तिचा शारीरिक आणि मानसिक पातळीवर झालेला विकास आणि व्यक्तिमत्वाचे पैलू अशा गोष्टींवर ठरतं.

 बिहेविअरल मानसशास्त्रज्ञ माणसाच्या प्रत्यक्ष दुनिेयेतल्या वागण्याचं विश्लेषण करुन त्यावरुन त्या व्यक्तीबद्दल निष्कर्ष काढतात. याला “पॅटर्न आॉफ अॅनॅलिसिस” असं म्हणलं जातं. तसेच निष्कर्ष माणूस सायबरस्पेसमध्ये कसा वागतो याबद्दल काढले जातात.

या विश्लेषणावरुन सायबरदुनियेत माणसं कशी वागतात ? का वागतात ? त्यांच्या भावना, विचार आणि वर्तणुकीत कसा बदल होतो यावर “सायबरसॉयकॉलॉजी” ही शाखा काम करते.