–प्रवीण बर्दापूरकर
‘धनुष्यबाण’ हे निवडणूक चिन्ह उद्धव ठाकरे यांच्या की एकनाथ शिंदे यांच्या शिवसेनेला मिळणार , यावरच्या अटकळी आणि पैजा सध्या जोरात आहेत . समाज माध्यमांवरचे राजकीय विश्लेषक (?) आणि घटनातज्ज्ञ (?) त्यावर हिरिरीनं व्यक्त होत आहेत . हे प्रकरण सध्या निवडणूक आयोगासमोर प्रलंबित असतानाच शिवसेनेनं सर्वोच्च न्यायालयात धाव घेतली . वस्तुत: शिवसेनेची याचिका न्यायालयाला केवळ सादर ( submit ) झालेली आहे . एखादी याचिका न्यायालयात न्यायालयाला सादर होणे आणि न्यायालयाने ती स्वीकारणे ( Admit ) या दोन स्वतंत्र प्रक्रिया आहेत . याचिका दाखल करुन घेण्याचा निर्णय ही एक न्यायालयीन प्रक्रिया असते आणि त्याचे बरेच टप्पे आहेत ; उदाहरणार्थ- याचिका दाखल का करुन घेऊ नये अशी नोटीस देणे किंवा आधी समोरच्या पक्षाचे म्हणणे जाणून घेणे आणि त्यासाठी विशिष्ट वेळ देणं . हा फरक समजून न घेता तज्ज्ञ (?) मंडळी सध्या अहमहमिकेने करत असलेले मत प्रदर्शन हा त्यांचा भाबडेपणा समजायचा की अज्ञान यावर कमेंट न केलेली बरी ! उच्च न्यायालयाच्या कामकाजाचा वृत्तसंकलनाचा अनुभव असल्यानं जोपर्यंत निवडणूक आयोग धनुष्यबाण चिन्हाबाबत कोणताच निर्णय घेत नाही तोपर्यंत शिवसेनेच्या याचिकेवर सर्वोच्च न्यायालयही निर्णय घेणार नाही , असं वाटतं .
कोणताही राजकीय पक्ष दोन समांतर पातळीवर प्रवास करतो आणि शेवटी त्या दोन्ही रेषा एकमेकांत विलीन होतात . पहिली समांतर रेषा विधिमंडळ व संसदीय पक्ष अशी असते आणि दुसरी समांतर रेषा या बाहेरचा राजकीय पक्ष असतो . सद्य:स्थितीत विधिमंडळ आणि संसदीय शिवसेना पक्षावर एकनाथ शिंदे गटाचा तर या बाहेरच्या व्यापक पटावर असलेल्या शिवसेनेवर उद्धव ठाकरे गटाचं बहुमत आहे असं दिसतंय . त्यामुळे ही लढाई बरीच क्लिष्ट होत जाणार आहे , थोडक्यात ती एवढ्यात संपणार नाही हे नक्की . तेवढे दिवस समाज माध्यमांना उगाळायला हा विषय पुरणार आहे .
निवडणूक चिन्ह हा राजकीय पक्षाचा आत्मा आहे . भारतीय मतदार पक्षाचं नाव बघून नव्हे तर चिन्ह बघून मतदान करतो . भारतात पहिली अधिकृत निवडणूक १९५२ साली लढवली गेली आणि तेव्हापासून निवडणूक चिन्ह अस्तित्वात आहेत . तेव्हा निवडणूक चिन्ह आली ती बहुसंख्य अशिक्षित असलेल्या भारतीय मतदारांना राजकीय पक्ष ओळखणं सोपं जावं म्हणून . मात्र निवडणूक चिन्हांबाबतचा अधिकृत कायदा (Election Symbol) १९६८ साली अस्तित्वात आला . त्यानंतरही निवडणूक चिन्हाबाबत निवडणूक आयोगानी वेळोवेळी अनेक निर्णय घेतले . निवडणूक चिन्ह म्हणून पशू-पक्षी किंवा माणूस चिन्ह म्हणून वापरण्यावर सध्या प्रतिबंध आहे .
राजकीय पक्षांच्या निवडणूक चिन्हांच्या अनेक कथा माहितीपूर्ण आणि रंजकही आहेत . काँग्रेस हा आपल्या देशातला सर्वांत जुना पक्ष या पक्षात जितक्या फूट पडल्या त्याच्याशी स्पर्धा फक्त समाजवादी विचाराचे पक्षच करु शकतात . ( तीन समाजवाद्यांचे चार पक्ष असतात अशी एका जीवलग राजकारणी मित्राची खाजगीतील मांडणी आहे ! ) १९५१ साली राजकीय पक्षांना निवडणूक चिन्हांचं वाटप झालं तेव्हा काँग्रेसनं ‘बैलजोडी’ हे चिन्ह निवडलं . भारतीय कृषी संस्कृतीचं प्रतीक आणि शेतकऱ्यांचा कैवार घेणारा पक्ष ही भूमिका त्यावेळी हे चिन्ह घेण्यामागे पंडित जवाहरलाल नेहरु यांची होती , असं म्हणतात . १९७१ साली काँग्रेस पक्षात फूट पडली तेव्हा निवडणूक आयोगानं बैलजोडी हे चिन्ह गोठवलं आणि काँग्रेसला ‘गाय-वासरु’ हे चिन्ह मिळालं . ( कोणत्याही राजकीय पक्षाला निवडणूक चिन्हाचे तीन पर्याय सादर करावे लागतात . त्यातील एकाला निवडणूक आयोगाची संमती मिळते . ) इंदिरा गांधी यांच्या नेतृत्वाखालील काँग्रेस पक्षात दुसरी आणि पक्षातील एकूण तिसरी मोठी फूट १९८० साली पडली . इंदिरा गांधी यांच्या नेतृत्वाखालील गटाला ( काँग्रेस आय ) ‘हात- पंजा’ हे चिन्ह मिळालं . पंजाच पण हाताची बोटं लांब असलेलं चिन्हं तेव्हा ‘फॉरवर्ड ब्लॉक’ या पक्षाकडे होतं . त्यामुळे मतदारांचा गोंधळ उडू शकतो अशी शंका व्यक्त केली गेली होती पण , काँग्रेसचाच हात देशभर लोकप्रिय झाला . हा हात म्हणजे ऊर्जा आणि एकतेचं प्रतीक आहे असा दावा तेव्हा काँग्रेसतर्फे केला गेला होता . याच ‘काँग्रेस आय’चं नामांतर पी. व्ही. नरसिंहराव यांनी ते पंतप्रधान आणि पक्षाचे राष्ट्रीय अध्यक्ष असतांना ‘अखिल भारतीय काँग्रेस समिती’ असं करवून घेतलं आणि २८ डिसेंबर १८८५ साली अस्तित्वात आलेल्या काँग्रेस पक्षाशी नाळ जोडून घेतली . त्यामुळे विद्यमान काँग्रेस पक्ष हाच तो जुना काँग्रेस पक्ष आहे , अशी दृढ धारणा देशात पसरली . तांत्रिकदृष्ट्या सांगायचं तर , विद्यमान काँग्रेस नव्हे तर काँग्रेसचा विचार आणि या पक्षाचं सेक्युलर धोरण हे १३६ वर्षे जुनं आहे पण , ते असो . एक मात्र शंभर टक्के खरं , काँग्रेस हा देशाच्या प्रत्येक गांव -वाडी -तांड्यापर्यन्त रुजलेला पक्ष आहे .
देशातलाच नव्हे तर वैश्विक पातळीवर देशात सर्वांत मोठा पक्ष असल्याचा दावा असणारी भारतीय जनता पक्षाच्या निवडणूक चिन्हाचा प्रवास ‘पणती ते कमळ’ असा आहे . आजचा भाजप हा मुळचा जनसंघ आणि जनसंघाचं निवडणूक चिन्ह ‘पणती’ होतं . आणीबाणी नंतर जनसंघ जनता पक्षात विलीन झाला आणि ‘नांगरधारी शेतकरी’ या निवडणूक चिन्हावर जनसंघाच्या लोकांनी जनता पक्षाचे उमेदवार म्हणून निवडणूक लढवली . जनता पक्षात विलीन झाल्यावरही मूळ जनसंघाचे लोक राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाशी असलेली नाळ तोडायला तयार नव्हते . संघ आणि जनता पक्ष , असं दुहेरी सदस्यत्व चालणार नाही . अशी आग्रही भूमिका विशेषत: समाजवादी मधु लिमये यांच्या नेतृत्वाखालील जनता पक्षाखाली एका गटाने घेतली . त्या भूमिकेला व्यापक पाठिंबा मिळाला . अखेर दुहेरी सदस्यत्वाच्या मुद्दयावरुन मुळचे जनसंघीय जनता पक्षातून बाहेर पडले . त्यांनी १९८० साली भारतीय जनता पक्ष स्थापन केला . या पक्षाला ‘कमळ’ हे चिन्ह मिळालं . कांही लोकांनी पक्ष त्याग केलेला असला तरी स्थापनेपासून या पक्षात एकही फूट पडलेली नाही , हे उल्लेखनीय आहे .
भाजपचे ‘कमळ’ आणि काँग्रेसचा ‘हात’ या निवडणूक चिन्हांवरुन एक वाद मोठा गमतीशीर आहे . १९९० नंतर काही काळ हा वाद बराच रंगला . त्याची सुरुवात बहुधा मध्यप्रदेशचे दिग्विजय सिंग यांनी केली होती . प्रचारास बंदीच्या काळात तलावात उगवणाऱ्या कमळामुळे भाजपचा प्रचार होतो , असा दावा काँग्रेसच्या नेत्यांनी केला तर मग काय प्रत्येक माणसाचा हात प्रचार संपल्यावर पिशवीत बांधून ठेवायचा का कापून टाकायचा ? असा प्रतिसवाल भाजपकडून झाला . हा वाद जसा सुरु झाला तसाच संपूनही गेला . गंमत वगळता या वादाला तसा फार काही अर्थ नाही .
राजकीय पक्षाचा आणि चिन्हांचा सविस्तर असा इतिहास मांडला आहे.