बहिरम बोवा

पहाडावरचे देव सामावण्याएवढं देऊळ सोडले तर बहिरमला बांध- काम असे नाहीच. दुपार टाळायची तर घनदाट वृक्ष मात्र भरपूर. तसा सातपुडा हा सागासाठी प्रसिद्ध सागाला खूप मोल आणि इज्जत असली, तरी त्या झाडाला सावली नाही. पण सातपुड्याला पायथ्याशी आंबे, चिच, महू अशा गहन, भोर व्यक्तिमत्वाच्या झाडांची किनार आहे. जत्रा दुपारी विसावते ती त्या झाडांखालीच.

पहाडीची मोकळी हवा, सागवनाचे ते भव्य विलोभनीय दृश्य हे वर्ष- भराच्या वन्हाडी कास्तकारी जीवनाला नाविन्य देते. ऋणमोचन वाटावे, असेच महिन्या-पंधरावड्याचे रंगीत जीवन. पण पूर्णामाईचा थंडावा आणि नेहमीची शेती व्यापार तिथे अपूर्वाई नाही. बहिरम हा रुचि पालटच. जत्राबाजार किंवा देऊळ तिथे नसते. तरीही शिणशिकारी- साठी तिथे जावे अशी तिथली रमणीयता, जवळच म्हणजे सातपुड्या- च्याच कुशीत मुक्तागिरी नावाचे अतिरम्य निसर्ग ल्यालेले जैनांचे मंदिर आणि त्याच्याच काहीसे बाजूला इंग्रजांनी उन्हाळी निवासा- साठी निवडलेले चिखलदरा ! गोरा कलेक्टर तिथे उन्हाळयात आपली राजधानीच न्यायचा. आज तो इंग्रज नाही. उन्हाळी राजधानीही तिथे आता जात नाही. तरीही लोक नेमाने जातात. कारण निसगनि आपल्या लतावृक्षांच्या रंगीत घनदाट वैभवाच्या जोडीलाच काही खास अशी चमत्काराची खेळणी तिथे ठेवली आहेत. तो मंकी पॉईन्ट त्यात- लाच. तिथे वारा नेहमीसारखा वागतच नाही. एकदम मूड बदलल्या- सारखा माकड होऊन तुमच्या अंगावर येतो!… तुम्हाला गुदगुदल्या करतो आणि तुम्ही प्रेयसीला एक हाक मारली तर त्या हाकेच्या पाच हाका करून तुम्हाला वेडावून दाखवणारा पंचबोल हा दरीचा थट्टेखोर भागही एकदम तुमच्या आवडीचा होऊन जातो! जवळच वैराट डोंगरात देवीच्या घुमटीजवळून जो सूर्यास्त दिसतो तो तर अपूर्वच. इतका रंगत रेंगाळत होणारा सूर्यास्त !

अशा या खेळकर, खोडकर सातपुड्याचा हा पायथा. कित्येक शतका- पासून इथे दरसाल महिनाभर आधी लोक येतात. केवळ दिवसभरा- साठी आलेले झाडाखाली दुपारी विसावतात. जोडीला रानडहाळयांचे मांडव घालून सावली केलेली दुकाने व हॉटेले असतातच. ही माणसे बहिरमबोवाचे दर्शन आटोपून आणि जुजबी वाजारहाट उरकून छकड्या बैलाने जवळपासच्या गावी निघून जातात. त्यातला कोणी रात्रीच्या जलशातमाशाला मुक्कामीच असला तरी त्याचे छपरावाचून अडत नाही. कारण जळगावकरणीची संगीत वारी ऐकताना त्याला झोपायची सवडच उरत नाही !…

पण असे हे टेम्पररी उपरे या यात्रेत फारच थोडे. संपूर्ण महिना-दीड महिना इथे राहणारेच बहुसंख्य. अगदीच कमी ऐपत असली तर लहानसा छकडा भरून ती चार-पाच माणसे इथे महिन्याच्या मुक्कामी येतील. तंबूडेरा नसतोच. छकड्यातला दडप्याचा तडव दोनजण उच- लून धरतात. सातपुड्याच्या अंगावर केसांच्या विपुलतेने वाढणारा बांबू विकत घेऊन तो तडवाखाली आधाराखाली बांधतात. झाला मग अस्थायी तंबू आणि त्या पालातच दोन गोटे मांडून चहा-स्वयंपाकही ! पण तालेवारांची गोष्टच न्यारी. आपले वैभव दाखविण्याची स्पर्धा लागलेले ते सारे पाटील, देशमुख, राहुटचा, तंबू, डेरे यांचे मोहल्लेच त्या पहाडात उभे करतात. वाडयात द्याव्या तशा परस्परांना आपापल्या तंबूत मेजवान्या देतात. नुकत्याच विकलेल्या कापसाच्या रकमा ‘सदा रंग लाल तुझ्या भांगात गुलाल’ म्हणत पेटी तबल्यावर ठुमकणाऱ्या कोण्या चटकचांदणीवर उधळल्या जातात. करंजगावकरांपेक्षा गोरेखेडकरांनी दौलतजादा जास्त दिला ही स्तुतीवार्ता मग एव्हरेस्ट विजयाच्या गुमानाने दिवसभर फिरत राहाते !

आणि मुख्य म्हणजे तो बहिरमबुवा-तो फारसा कोणीच पाहिलेला नाही ! पाच पाच किलो लोण्याचे गोळे व शेंदुराचे पेण्ड थापले जातात. त्यात तो बिचारा दवला आहे. समोरच्या होमाच्या आचेत लोणी वितळते. ढीग खचतो. पण पुन्हा लोणी येतच राहते. शेंदूर येतो. बहुधा शेंदूर हा श्रद्धेपेक्षाही चिरायू असावा. घोडयावर बसलेली बहिरमबुवाची एक छोटीशी मूर्ति आहे म्हणतात. पण कित्येक वर्षांत शेंदुराच्या व लोण्याच्या ढिगाशिवाय तिथे काहीही दिसले नाही!…

बहिरमच्या मातीने एक चमत्कार दाखवला आहे. लोकांनी त्यामुळे काही बोध घेतलेला नाही. लोक परत जाताना रजईचे कपडे, नवे छकडे किवा निमाडी बैल व रानमेवा म्हणजे चारोळी, बिबे किवा जडीबुटी घेऊन जातात. इथेच विकत घेतलेल्या बांबूच्या ढोपल्यांमध्ये ते सामान असते आणि त्यातच कुठे तरी पाच सहा गोवऱ्याही असतात. एवढेच की त्या शेण्या नसतात. ती माती असते. या चुनासिमेंट मिळ- ण्याच्या काळात ही माती त्यांनी न्यावी याला कारणे आहेत.

जुन्या गढीच्या पांढऱ्या मातीच्याच गुणधर्माची ही माती. भुईच्या पोटात ती गुणी माती मिळते. तिच्यात कॅल्शियम नसतो. त्यामुळे बांधकामात वापरली तर ती वारंवार पाणी मागत नाही. तिला चुन्या- सिमेन्टसारखे तडे जात नाहीत. ती कितीही वेळा वापरता येते. एका ठिकाणची काढून दुसरीकडे उपयोगात आणताना ती सदा तयार असते. ती चुन्यासिमेन्टसारखी जुनी होत नाही. पण लोक इथून ती नेतात. कारण त्यांना ती फक्त रंगरंगोटीसाठी हवी असते. हिरवी, गुलाबी, पिवळी, गोरी अशा विविध रंगांची फिक्क्या नाजूक छटांची आणि निळी, भडक गडद छटांचीही जणू तयार रंगच आणि एकदम उजळ चमकदार ! कुंभार लोक तिची झिलई भांडयांनाही देतात.

भद्रावतीला चिनी मातीचीच कारागिरी आहे. आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे श्री. मिरमिरा तिथे त्या मातीत अडकून पडले आहेत. त्यांनाही बहिरमच्या या मातीची जाण आहे. कुंड्या, फुलदाण्या, शोभापात्रे आणि नित्योपयोगी भांडीही या मातीतून निर्माण करून भाजली तर जगभर ती प्रिय होतील असा तज्ञांचा भरोसा आहे. इकडचे आदिवासी आपल्या झोपड्यांच्या भिती या रंगीत मातीने अशा काही सारवतात की, शहरी रंगत त्यापुढे झक मारावी !