म्हैस रस्त्याने चरत होती. रस्त्याच्या कडेला एखादं झुडूप दिसलं की ती आपल्या नाकपुड्या फुगवून ते हुंगायची, झुडूप घातक नाही याची खात्री झाली की त्याचा पाला ओरबाडायची. आवडला तर खायचा, नाही तर पुढल्या झुडुपाकडे वळायचं. तिचं रेडकू तिच्या मागे मागे रेंगाळत कधी तिच्या मागच्या पायांमध्ये कडमडत होतं, तर कधी तिनं तोंड खुपसलेल्या झुडूपातच स्वतःही तोंड खुपसत होतं. आपलंच रेडकू असलं तरीही तिला त्याचं असं तोंड खुपसणं आवडत नव्हतं. अखेर तिनं शिंग उगारून, कान टवकारून त्याला इशारा दिला, ‘तुझं झुडूप तू शोध, मोठा झाला आहेस आता तू.’ रेडकू जरा मागे सरलं आणि म्हणालं, ‘मला पाला नकोय तुझ्या झुडूपाचा, मला बोलायचंय तुझ्याशी. तुझ्या पोटी आल्याचा पश्चात्ताप होतोय मला.’
म्हैस झुडूपाचा नाद सोडून मागं वळली आणि म्हणाली, ‘बोल, तूच एक राहिला होतास बोलायचा. आपापल्या आळशी पोरींना म्हशीची उपमा देऊन तमाम बायकांनी मला आधीच बदनाम करून ठेवलं आहे. तुझी काय तक्रार आहे?’
‘तक्रार तुझ्याविषयी नाही गं. सरकारविषयी आहे. गायींमध्ये असं काय वेगळं आहे? गाय दूध देते, म्हशीही दूध देतात. उलट म्हशीचं दूध घट्ट असतं. मलईदार. मग गोवंशाची हत्या करण्यास बंदी. आपण काय सरकारचं घोडं मारलंय? आपणही त्याच वंशातले ना?’
म्हैस कान पाडून पुढे निघाली. रेडकू मागं मागं निघालं. त्यानं आपल्या तक्रारीचा पाढा पुढे वाचायला सुरूवात केली. ‘गाय म्हणे उपयुक्त पशू. आणि आपण? गायी खातात तेच आपण खातो, गायी देतात तेच आपण देतो. तिच्या शेणाचं खत होतं, तसंच आपल्याही शेणाचं होतं. तो नाना पाटेकर एका पिक्चरमध्ये कसा हिंदू आणि मुसलमानाचं रक्त दाखवून, ‘इसमेंसे कौनसा खून हिंदूका और कौनसा मुस्लिमका बताव…’ असं विचारतो. तसं या फडणविसांना विचारू का मंत्रालयात जाऊन? ‘इसमेंसे कौनसा गोबर गाय का और कौनसा भैंस का?’ एखादी आई किंवा बाप, आपल्या मुलीला किंवा मुलाला, ‘कुठं शेण खायला गेला होतास?’ असं विचारतात, तेव्हा गायीचं की म्हशीचं असं कुणी कधी विचारताना ऐकलं आहेस का? शेण म्हणजे शेण म्हणजे शेण असतं, गायींचं आणि आपलं अगदी सेम असतं. मग गायींच्या हत्येला बंदी आणि आपल्या मानेवर सुरा, असं का?’
म्हशीच्या चेहऱ्यावर असलेली जन्मदत्त उदासी गहिरी झाली. तिच्या नाकपुड्यांवर घामाचे आणखी चार थेंब जमा झाले. तिच्याकडे प्रश्नांची उत्तरे नव्हती, म्हणून ती तशीच पुढे निघाली. रेडकूही निघालं. त्यानं आज आपलं मन मोकळं करण्याचं ठरवलंच होतं. तिच्या कानांच्या अधिक जवळ जात ते म्हणालं, ‘त्या मरतुकड्या गायी, बोटभर शिंग आणि हातभर माज. तरीही चौकाचौकात त्यांना लोक गवत विकत घेऊन खायला घालतात. त्यांना नमस्कार करतात. फुकटचं खायला मिळतं तरी अंगावरली साधी गोमाशी हाकलायची तर पंधरा वेळा शेपूट उंचावतात तरी ती उडत नाही. आपले शिंग चांगले हातभर लांब, आपण आपल्या मेहनतीचं खातो. आपल्याला कुणी साधा नमस्कार करायचं तर सोडूनच द्या, उलट देवीसमोर बळी द्यायची वेळ आली की रेडकू आठवतं लोकांना. हा अन्याय आपण काय म्हणून सहन करायचा?’
कधी नव्हे ती म्हैस आज अंतर्मुख झाली. जे आहे ते का आहे, याचा विचार तिनं आजवर कधी केला नव्हता, असं नाही. आहे त्यात काही बदल व्हावा असं तिला वाटत नव्हतं, असंही नाही. पण तरीही रेडकानं विचारलेल्या प्रश्नांनी ती अस्वस्थ झाली होती. रेडकू मात्र आज फारच संतापलेलं होतं. त्यानं आपली फिर्याद पुढे सुरू ठेवली- ‘खाणं-पिणं तेच, सवयी सारख्या, शरिराच्या आतली सिस्टीमही एकसाररखीच. पण गायीच्या पोटात 33 कोटी देव आणि आपल्या? आपल्या शरिरात काय 33 कोटी राक्षस आहेत? गायीच्या हंबरण्याचं, तिचं वासरू तिला लुचतं त्याचं केवढं कौतुक साहित्यिकांना सुद्धा. एक ते पु.ल. देशपांडे बरे निघाले, त्यांनी म्हशीवर एक कथा लिहून ठेवली, म्हणून लोक आपलं नाव तरी घेतात. नाही तर तोंडी दूध जाफराबादी म्हशीचं आणि मुखी नाव मरतुकड्या गायीचं, असली जात आहे या माणसांची.’
चालत चालत म्हैस गावाच्या बाहेर आली होती. गावच्या नदीचं काळाच्या ओघात डबकं झालेलं होतं. एकेकाळी नदीत गाळ असे आता त्या डबक्यात चिखल आणि शेवाळं साचलेलं होतं. म्हैस त्या पाण्यात शिरली आणि फतकल मारून रवंथ करीत बसली. रेडकूही तिच्या मागोमाग पाण्यात शिरलं. एक कावळा आला आणि तिच्या पाठीवर बसून चोच मारू लागला. तिनं डोळे मिटले. रेडकू थोडा वेळ डबक्यात पोहलं आणि पुन्हा तिच्या जवळ आलं. म्हणालं- ‘मला काल स्वप्नं पडलं. ट्रकच्या ट्रक भरून म्हशींचं मांस परदेशात निघालेलं आहे आणि पोट खपाटीला गेलेल्या, मरायला टेकलेल्या लाखो गायी रस्त्यानं फिरत आहेत. त्यांच्या पोटातले 33 कोटी देवही त्यांना म्हाताऱ्या, कंडम होण्यापासून रोखू शकलेले नाहीत. गायींच्या पोटी जन्म घेतल्याची बक्षिसी म्हणून लाखो निकामी बैलही मिळेल ते चघळत मोकाट फिरत आहेत…’
म्हशीनं रेडक्याला जवळ घेतलं, त्याला मायेनं चाटलं आणि म्हणाली- ‘अमेरिकेत मार्टिन ल्यूथर किंग होऊन गेला आणि आता बराक ओबामा अध्यक्ष झाला तरी कृष्णवर्णियांवर हल्ले होताहेत. भारतात तर ‘गोरी बायको हवी’ अशा जाहिराती छापल्या जातात आणि गोरं होण्यासाठी लाखो लोक तोंडाला मलम फासत असतात. जिथं दोन माणसांना सारखी वागणूक मिळण्याची शक्यता दिसत नाही, तिथं दोन जनावरांना ती कशी मिळणार बाळा? तू आपलं दुःख उगाळत बसतोस. हे कावळे बघ. मनुष्यांच्या पितरांना ते घास पोचवतात, तरीही त्यांचा स्पर्श म्हणजे विटाळ वाटतो या माणसांना. आपल्या त्वचेला चिकटलेली गोचीडं आणि केसांत अडकलेले किडे खाऊन या कावळ्याचं पोट भरतं आणि आपली त्वचा स्वच्छ होते. हा काळा कावळा म्हशीला आणि म्हैस कावळ्याला समजून घेते एवढं पुरेसं आहे. आपण मनुष्य नाही, हाच केवढा मोठा दिलासा आहे?’
रेडकू शांत झालं आणि डबक्यात म्हशीच्या शेजारी बसलं. त्याच्या पाठीवर एक कावळा येऊन बसला आणि चोच मारू लागला. म्हैस शेपूट उंचावत म्हणाली, ‘किडे अडकण्याएवढे तुझे केसही दाट झालेत, पुरूष व्हायला आलास की रे तू…’ रेडक्याने नाकपुड्या फेंदारल्या आणि मग म्हशीच्या गालावर आपले गाल घासले प्रेमानं.
