…………………………………………………………….
‘राधाबाई बुधगावकर आणि नाट्यसंच’ म्हटलं की महाराष्ट्रातील चार पिढ्यांची मन झंकारून उठतात. महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागात ज्या काळात मनोरंजनाची कुठलीही साधनं नव्हती त्या काळात राधाबाई आणि त्यांचे संपूर्ण कुटुंब राज्याच्या कानाकोपऱ्यात विनोदी आणि प्रबोधनकारी नाटिका घेऊन फिरत असत. ज्या गावात बस सुद्धा जायची नाही अशा गावात राधाबाई बुधगावकरांचा संच १५-२० दिवस ठाण मांडायचा. ग्रामीण महाराष्ट्राला नाटक या प्रकाराची ओळखच राधाबाईंच्या संचाने करून दिली. ज्या काळात नाटक, लावणी हे प्रकार थिल्लर मानले जायचे त्यावेळी त्यांच्या नाटकांना मोठ्या संख्येने महिला येत. हुंडाबंदीवरील ‘सदूचे लग्न’, व्यसनमुक्तीवरील ‘ऐका हो ऐका… दारूची गोष्ट ऐका’, द्विभार्या कायद्याच्या प्रचारासाठी ‘दोन बायकांचा दादला’, भ्रष्टाचार विरोधातील ‘टेबेवाडीचे सरपंच’, आंतरजातीय विवाह विषयावरील ‘लाडाची मैना’ अशा अनेक नाटकांमधून राधाबाई बुधगावकर व कुटुंबीयांनी महाराष्ट्राचे मनोरंजन केले. सामाजिक प्रबोधन केले. एक दोन वर्षे नव्हे तर तब्बल ७५ वर्षे हा वसा त्यांनी जोपासला.
अभिनय, नृत्य, लावणी व गायनाने सात दशक रंगभूमीची सेवा करणाऱ्या राधाबाईंच्या आयुष्याची कहाणी मोठी विलक्षण आहे. महाबळेश्बरनजीकच्या पसरणे येथील राधाबाई एका कलापथकात लावणी सादर करायच्या. त्यांचा आवाजही अतिशय सुरेल होता . एकदा त्यांचे कलापथक तेव्हाच्या सातारा संस्थानातील बुधगाव येथे असताना तेथे शिक्षक म्हणून कार्यरत असलेल्या दामोदर जोशी यांनी या कलापथकाला विरोध केला. गावातील तरुणांवर लावणीचा वाईट परिणाम होईल, असे सांगून त्यांनी गावकऱ्यांना एकत्रित केले. मात्र त्यांच्या एका मित्राने तू एकदा राधाबाईंचं गायन ऐक , मग काय विरोध करायचा तो कर, असे त्यांना सांगितले. दामोदर जोशींना संगीताची, लेखनाची आवड होती. त्यामुळे मित्राच्या आग्रहाखातर ते कलापथक पाहायला गेले. राधाबाईंच्या गायनाने, व्यक्तिमत्वाने ते चांगलेच प्रभावित झाले . काही दिवसातच हे दोघे एकमेकांच्या प्रेमात पडले. त्यांनी लग्न करण्याचा निर्णय घेतला. काहीशी ‘पिंजरा’ सिनेमासारखी ती कहाणी होती. दामोदर जोशी हे सातारा संस्थानात राज जोतिष्य असलेले विनायक जोशी यांचे चिरंजीव होते. स्वाभाविकच १९२५ साली ब्राह्मण मुलगा आणि अन्य जातीतील मुलगी अशा या विवाहामुळे प्रचंड खळबळ माजली .त्यांना मोठा विरोध झाला. समाजाने त्यांना वाळीत टाकले. त्यांना सातारा जिल्हा सोडावा लागला.
या दाम्पत्याला श्रीरंग, पांडुरंग , श्रीकृष्ण , विष्णुपंत, रामचंद्र, विजया, सुलोचना , शकुंतला , शालिनी व सुमती अशी एकूण दहा मुलं-मुली झालीत. उपजत कलागुण असलेली ही सगळी मुलं नकळतपणे राधाबाई बुधगावकर नाट्यसंचाचा भाग झाली. या मुलांपैकी श्रीकृष्ण जोशी हे ‘सदूचे लग्न’ या नाटिकेत बारीकरावची भूमिका करत असे. ते आपल्या अभिनयाने प्रेक्षकांना खळाळून हसवित . ‘सदूचे लग्न’ या नाटिकेचे तब्बल दहा हजार प्रयोग झालेत. ही नाटिका भालजी पेंढारकर यांना अतिशय आवडली होती . त्यावर मराठी सिनेमा काढण्याचा विचार त्यांनी केला होता . पण काही कारणांनी तो बारगळला. राधाबाईंची बाकी मुलंही कलाकर होती . कोणी हार्मोनियम, तबला , कार्डियन वाजवत तर मुली अभिनय, गायन व नृत्यात सहभागी होत असत. थोरली मुलगी विजयाने ‘शिलंगणाचे सोने’ या चित्रपटात काम केलं आहे. १९६०च्या दशकात आलेल्या ‘रंगल्या रात्री अशा’ या चित्रपटात राधाबाई बुधगावकर व त्यांच्या मुलामुलींनी काम केले होते.
नवीन माहिती मिळाली.
My child hood memory…Radhabai Budhgaonkar show’s were very popular in my family.Till the date I remember the emotional attachment of Village ladies towards this Art form.