विदर्भ महाविद्यालय झाले १०० वर्षाचे !

सुरुवातीचं किंग एडवर्ड गव्हर्नमेंट कॉलेज, नंतरचं विदर्भ महाविद्यालय आणि आताच्या शासकीय ज्ञान विज्ञान संस्थेला यावर्षी १०० वर्ष पूर्ण होत आहे . पश्चिम विदर्भातील या पहिल्या महाविद्यालयाची कहाणी मोठी इंटरेस्टिंग आहे . स्वातंत्र्यपूर्व काळात अतिशय महत्त्वाचे योगदान देणाऱ्या या संस्थेने गेल्या १०० वर्षात विविध क्षेत्रात आपल्या कर्तृत्वाची पताका फडकविणारे विद्यार्थी घडविले आहेत. १६६ एकरात पसरलेल्या या विशालकाय संस्थेला अभिमत विद्यापीठाचा दर्जा मिळाला असून या संस्थेच्या शताब्दी महोत्सवाचा शुभारंभ सोमवारी महाराष्ट्राचे उपमुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस देवेंद्र फडणवीस यांच्या हस्ते होत आहे . यानिमित्ताने विदर्भाचे भूषण असलेल्या या संस्थेची ही प्रेरणादायी कहाणी.

……………………………………………..

-प्रा. डॉ. के. एन. बड़ोदकर प्रा. डॉ. प्रभा भोगावकर

कोणत्याही संस्थेची स्थापना ही विचार, उच्चार आणि तीन क्रमानुसार होत असते. विदर्भाचे एक धोर नेते व बाकीपूर राष्ट्रसभेचे अध्यक्ष रावबहादूर नामदार रं. न. याच्यासारख्या काही नागरिकांच्या मनात या प्रांतात एखादी शिक्षणाची संस्था असावी असा विचार अनेक वर्षापासून घोळत असे, तरी त्याला उच्चाराचे स्वरूप सन १९१० पर्यंत आले आले नव्हते. १९१० साली ब्रिटीश बादशाह सातवे एडवर्ड यांचे निधन झाले. त्यांच्या स्मारकासाठी दि. १३ सप्टेंबर १९१० रोजी अमरावती जिल्ह्यातील राहिवाशांची एक सभा भरवून असा ठराव करण्यात आला की सातवे एडवर्ड यांच्या स्मरणार्थ विदर्भातर्फे अमरावतीत एक उचित स्मारक करावे. या करता वन्हाडच्या सर्व जिल्हयातून एकूण रु. १,२९,९१३ वर्गणी गोळा करण्यात आली.

प्रथम काहींचा असा विचार होता की बन्हाडात एखादी धातूकामाची शाळा उघडावी. परंतु तेव्हाचे वऱ्हाडचे कमिशन स्लाय यांनी लोकांची मते आजमावून पाहिली तेव्हा सर्वांचे मत अमरावतीस एखादे महाविद्यालय स्थापणे आवश्यक आहे, असे होते.  तेव्हा विद्यालयाचे स्वरूप निश्चित करण्यासाठी एक प्रांतिक समिती स्थापन करण्यात आली व सर्व जिल्हयांतील देणगीदारांच्या संमतीने अमरावती एक महाविद्यालय स्थापावे असे ठरले. हळूहळू जमविलेला निधी दोन लाखा पर्यंत गेला होता, तथापि तो महाविद्यालयाच्या स्थापनेला अपुरा होता. तेव्हा रा. ब. मुधोळकर, सर मोरोपंत जोशी वगैरे पुढाऱ्यांनी नियोजित महाविद्यालय सरकारने स्थापावे व जमविलेल्या रकमेचा विनियोग या संस्थेत शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यास शिष्यवृत्त्या देण्यात करावा, अशी मागणी केली. या मागणीला सर फ्रँकस्लाय यांनी उचलून धरले.

२३ नोव्हेंबर १९१८ रोजी सध्याच्या इमारतीची कोनशिला ना. सर बेंजामिन रॉबर्टसन, चिफ कमिशनर, यांच्या हस्ते बसविण्यात आली.  महाविद्यालयाची मुख्य इमारत १९२३ साली पूर्ण झाली व महाविद्यालयाचे बारसे ‘किंग एडवर्ड कॉलेज ‘ असे झाले. जमा केलेल्या रकमेचा विनीयोग करण्यासाठी एक ‘किंग एडवर्ड मोरियल सोसायटी नावाची अधिकृत संस्था दि. १४ जाने १९२५ रोजी स्थापन होऊन १९२४ अखेर पर्यंत जमा झालेली रक्कम या संस्थेच्या हवाली करण्यात आली. त्या रकमेच्या व्याजातून प्रामुख्याने महाविद्यालयात शिकणाऱ्या बऱ्हाडच्या विद्यार्थ्यांना केवळ गुणांच्या आधारे शिष्यवृत्या देण्यात यावे असे ठरले. याच समृद्ध द्रव्य निधी मुळे विदर्भ महाविद्यालय हे सर्व प्रांतात शिष्यवृत्ती संपन्नतेत अग्रगण्य ठरले .

संस्थेची प्राणप्रतिष्टा

 -दि. २८ जुलै १९२३ हा दिवस विदर्भ महाविद्यालयाच्या इतिहासात सुर्वणाक्षरांनी लिहून ठेवला पाहिजे. कारण याच दिवशी मध्यप्रांत व विदर्भ प्रातांचे अधिपती सर फ्रैंक राय यांच्या हस्ते या महाविद्यालयाचे अनावरण झाले. या समारंभास या प्रांताचे शिक्षण मंत्री ना. रा. ब. नारायण राव केळकर हे उपस्थित होते. महाविद्यालयाचे आध प्रवर्तक ना रावबहादूर मुधोळकर हे मात्र आपल्या मनातील स्वप्न मूर्त झालेले पाहावयास हयात नव्हते. संस्थापनेच्या दोनच दिवस अगोदर ते दिवंगत झाले. नागपूर विद्यापीठाच्या स्थापनेत देखील त्यांचा सिंहाचा वाटा होता. सर मोरोपंत जोशी व दिवाण बहादूर केशवराव ब्रम्ह यांचे योगदान देखील या महाविद्यालयाच्या स्थापनेत फार मोठे होते… या दोघांनी सरकार दरबारी आपले वजन कुशलतेने खर्च करुन या संस्थेचा पाया मजबूत केला.

 या त्रिमूर्तिखेरीज या संस्थेच्या मूळ निर्मितीत ज्यांनी फार मोठा हातभार लावला त्या श्री. जी. एन. काणे, रा. ब. जयवंत, स. ब. के. जी. दामले व रा. ब. आर. व्ही महाजनी यांचा उल्लेख येणे अपरिहार्य आहे. या खेरीज या संस्थेला अनेकवार भेटी देऊन तिच्या कार्याला प्रोत्साहन देणारे अनेक उदार आत्मे त्या काळात या शहरात होऊन गेले. त्यात के. दादासाहेब खापर्डे, व रा. ब. डॉ. भट यांचा प्रामु ख्याने उल्लेख केला पाहिजे. महाविद्यालयाच्या त्या काळातील स्थानिक हित चिंतकांची परंपरा फारमोठी असून त्यात सर मोरोपंत जोशी आणि दि. ब. ब्रम्ह यांचे खेरीज, रा.मो. खरे, बाबासाहेब खापर्डे, वीर वामनराव जोशी, न्यायमूर्ती मंगलमूर्ती, वाय जी. देशपांडे, डॉ. शिवाजीराव पटवर्धन, श्री. ना. रा. बामणगावकर, रा. ब. श्री. द. रणदिवे, बॅ. रामराव देशमुख, डॉ. पंजाबराव देशमुख, बॅ. चौबळ, रा. व. द. वा. शिदोरे, श्री हरिहरराव देशपांडे अशा अनेक धोर नागरिकांनी हरतऱ्हेने मदत करुन या संस्थेची जोपासना केली आहे. शिक्षण मंत्री ना. संभाजीराव गोखले, ना. पु. का देशमुख, सौ. विमलाबाई देशपांडे, डॉ. झा, डॉ, मोडक, यांच्या सारख्या शिक्षण क्षेत्रातल्या उच्चपदस्थांनी संस्थेच्या हिताकडे वेळोवेळी लक्ष पुरविले.

१६६ एकरात पसरलेली विशाल संस्था

एकशे सहासष्ट एकरामधे विखुरलेल्या महाविद्यालयाच्या परिसरातील मूळ दगडी इमारतीचे प्राकृतिक सौंदर्य भव्यता याची कल्पना ती प्रत्यक्ष पाहिल्या खेरीज येणार नाही. उत्तराभिमुख प्रमाणशीर दगडी इमारत. प्रशस्त हिरवागार व अनेक वृक्षानी फुललेला परिसर, प्रवेशद्वारा समोरील उपवन, वनस्पती उद्यान, पूर्व पश्चिम मुलांचे वसतीगृहे, परिसरातील प्राध्यापकांचं टुमदार प्रशस्त बंगले, दोन मुलीचे वसतीगृहे, विस्तीर्ण खेळाचे मैदान, जिमखाना, रसायन व भौतिकशास्त्र विभाग, भूगोल विभाग, संगीत विभाग व  ग्रंथालयाची प्रशस्त इमारत, जीवशाल व गृहशास्त्र विभाग व १९९८ मधे पूर्ण झालेले आधुनिक सोयींनी सुसज्ज असे देखणे व प्रशस्त हीरक महोत्सवी सभागृह (Auditorium) या सर्व वास्तू महाविद्यालयाच्या सुंदरतेची व भव्यतेची साक्ष पटवितात.

१९२३ साली केवळ ८३ विद्यार्थी व १० प्राध्यापक घेऊन सुरु झालेल्या महाविद्यालय रूपी ईवल्याश्या रोपट्याचे आज वटवृक्षात परिवर्तन झालेले आहे. विकासाची ‘अमृतवेल’ गाठलेल्या या महाविद्यालयास १०० वर्षे पूर्ण झालीत. एकशे सहासष्ट एकर ऐवढा मोठा विस्तीर्ण परिसर सुमारे साडेचार हजार विद्यार्थी , जवळ जवळ पावणे दोनशे प्राध्यापक व तेवढयाच संख्येने शिक्षकेतर कर्मचारी, २२ विषयांचे पदवी व पदव्युतर विभाग, अनेक विषयात संशोधनच्या सोयी उपलब्ध असलेले हे आकाराने व संख्येने मोठे असलेले एकमेव शासकीय महाविद्यालय आहे, असे संस्थेच्या विद्यमान संचालक डॉ. अंजली देशमुख सांगतात.

या महाविद्यालयाच्या प्रगतीसाठी अगदी स्थापनेपासूनच प्राचार्यांचे महत्वाचे योगदान लाभले. या संस्थेचे पहिले प्राचार्य श्री. एफ. पी. रास्टबिन यांचे कर्तृत्व अग्रगण्य आहे. त्यांनी या संस्थेसाठी दीड तप वेचले , कॉलेजच्या इमारतीच्या स्थापत्यापासून ते वसाहतीतील प्रत्येक व्यक्तीच्या सुख दुःखाशी तन्मय होण्यापर्यंत अनेक लहान मोठया बाबतीत त्यांनी जिवापाड मेहनत घेतली आणि कॉलेजला एक वळण दिले, आकार आणला व प्रतिष्ठा वाढविली ते १९२३ ते १९४९ असे सलग १८ वर्ष ते या महाविद्यालयाचे प्राचार्य होते.

  १ एप्रिल १९४१ ते २३ जून १९४५ पर्यंत ले. कर्नल एन. गांगूली यांची कारकीर्द होती. नंतर २४ जून १९४५ ते ११ जुलै १९४६ नागपूर च्या कॉलेज ऑफ सायंस चे प्राचार्य डॉ. के. कृष्णमूर्ती येथे बदलून आले. नंतर डॉ. ना. गो. शब्दे हे प्राचार्य म्हणूण बदलून आले. महाविद्यालयाच्या विविध क्षेत्रात त्यांच्या कार्याचा ठसा उमटला. अत्यंत शिस्तप्रिय प्राचार्य म्हणूण त्यांचा लौकिक होता. डॉ. शब्दे यांना लंडनची डी. एस्सी. ही उपाधी गणित विषयातील संशोधनासाठी प्राम झाली होती.२२ जाने १९४७ पासून महामहोपाध्याय वा. बि. मिराशी हे या महाविद्यालयास प्राचार्य म्हणून लाभले. नामवंत संशोधक व प्राच्य पंडित म्हणून ते आपल्या क्षेत्रात विख्यात होते. त्यांचे ठिकाणी प्राचार्य टॉस्टबिन यांची शिस्तप्रियता, ले. क. गांगूली यांची खिलाडू वृत्ती, डॉ. कृष्णमूर्ती यांची निरलस चिकाटी व डॉ. शब्दे यांचा मनमिळाऊपणा या सर्व गुणाचा समन्वय असल्यामुळे नवीन वातावरणात संस्थेची प्रतिष्ठा त्यांच्या हाती वृद्धिंगत झाली. त्यांच्या कारकिर्दीत महाविद्यालयाचे स्वातंत्र्य प्राप्ती नंतर किंग एडवर्ड हे ब्रिटिश साम्राज्यशाहीचे प्रतीक असलेले नाव जाऊन विदर्भ महाविद्यालय असे नामकरण झाले. जुख्य सभागृहात सम्राट एडवर्ड बादशहाच्या जागी राष्ट्रपिता महात्मा गांधी यांचा फोटो व बेंजामिन रॉबर्टसन व सर फैकस्लाय यांच्या जागी लोकमान्य टिळक गुरुदेव टागोर यांच्या प्रतिमा विराजमान झाल्या.

‘किंग एडवर्डियन’ या संस्थेच्या मुखपत्राला ‘विदर्भवाणी “हे नामाभिधान प्राप्त झाले. प्राचार्य मिराशी यांच्या कारकिर्दीत शिक्षणाप्रमाणे शिक्षणेतर कार्यातही महाविद्यालयाची प्रगती झाली. त्यांच्याच कारकिर्दीत दि. १२ डिसेंबर ते १७ डिसेंबर १९४८ पर्यंत महाविद्यालयचा रौप्य महोत्सव साजरा झाला. १९४७ ते १९५० अशी ३ वर्षे ते महाविद्यालयाचे प्राचार्य होते. त्यानंतर १९५० ते ५१ डॉ एम. ए. मोघे यांनी महाविद्यालयाचे प्राचार्यपद भूषविले त्यानंतर आर. निरुला १९५१ ते १९५५ अशी सलग ४ वर्षे या महाविद्यालयाच प्राचार्य राहिले. पोशाखाच्या बाबतीत अत्यंत चोखंदळ आणि मार्दवी वागणे, बोलणे यामुळे डॉ. निरुला महाविद्यालयात लोकप्रिय होते. त्यांच्या सेवा निवृत्ती नंतर पुन्हा एकदा डॉ. शब्दे  महाविद्यालयात बदलून आले. व १९५५ ते ५८ या कालावधीसाठी त्यांनी प्रशासन सांभाळले. १९५८ ते ५९ अशा अल्पकालावधीसाठी डॉ. एल. बी. काजळे प्राचार्य पदी राहिले. त्यांचा मोठा वचक असे वनस्पतिशास्त्राचे ते प्राध्यापक असल्याने त्यांनी महाविद्यालयाच्या उद्यानाच्या कामात चांगलाच रस घेतला. विद्यार्थ्यांना उद्यानात बसता यावे म्हणून झाडांभोवती पार बांधून घेतले. १९५९ ते १९६४ अशी ५ वर्षे डॉ. एच एम. एस. खतीब प्राचार्य पदी होते. अतिशय सौम्य प्रवृत्तीच्या डॉ. खतीबांनी केवळ आपल्या प्रेमळ स्वभावाच्या जोरावर प्रत्येकाला शिस्तीत राहणे भाग पाडले. त्यानंतर १९६४ ते १९६६ मराठी चे नावाजलेले विद्वान व साहित्यिक डॉ. व्हि. बी. कोलते हे प्राचार्यपदी होते. त्यांनी त्याआधी महाविद्यालयात अधिव्याख्याता पदावरही काम केले होते. ते अतिशय कडक शिस्तीचे भोक्ते होते. १९६६-६७ मधे प्राचार्यपदी डॉ. एस. नईमुद्दीन हे होते. १९६७ मधे डॉ. एस. मुकर्जी येथे प्राचार्य पदी नियुक्त झाले. उत्तर अमेरीकेतून थेट अमरावतीसारख्या त्यामानाने फारच लहान गांवातील महाविद्यालयात ते आले होते. प्रसन्न व्यक्तिमत्व, उमदा स्वभाव, उत्कृष्ट वक्तृत्व, आणि उत्तम प्रशासन ही त्यांची वैशिष्टे.  महाविद्यालयाचा उल्लेख ते प्रेमाने व अभिमानाने लघु विद्यापीठ (Mini Versity) असा करीत. १९७० पर्यंत ते येथे होते.

 नामवंत प्राचार्यांमधे डॉ. एम. जी. मराठे यांच्या कारकिर्दीचा उल्लेख प्रामुख्याने येणे अपरिहार्य आहे. १९७० ते १९७४ त्यांनी प्राचार्यपदाची धुरा समर्थपणे सांभाळली. आज ते हयात नाहीत. त्यांना या महाविद्यालयाविषयी अत्यंत जिव्हाळा वाटे. वयाच्या २९ व्या वर्षी त्यांची या महाविद्यालयात रसायनशास्त्राचे प्रोफेसर म्हणून १९५६ साली नियुक्ती झाली. विषय शिकविण्याची असामान्य हातोटी, प्रसिद्धी मिळालेले संशोधन कार्य हे त्यांचे गुणविशेष. त्यांच्या कालखंडात रसायनशास्त्र विभागात पदव्युत्तर वर्ग सुरु झाले. या विभागात संशोधनाची परंपरा त्यांनीच रोवली अत्यंत देखणे व्यक्तिमत्व, गोरापान रंग, जाड भिंगाचा चष्मा असे त्यांचे व्यक्तिमत्व होते. जानेवारी ७० साली प्राचार्य येथे ते रुजू झाले.  महाविद्यालयाच्या शैक्षणिक व इतर क्षेत्रात त्यांचे भरीव योगदान आहे. त्यांच्याच कारकिर्दीत महाविद्यालयाचा सुवर्ण महोत्सव साजरा झाला. दि. २० डिसेंबर ते २६ डिसेंबर असा  हा महोत्सव साजरा करण्यात आला.